Депутаттардың айтуынша, бұрынғы кодекстер негізінен декларативті сипатта болып келді, нақты тетіктен емес, «ізгі ниеттер» жиынтығынан тұрды. Жаңа құжатта су үнемдеу, сондай-ақ гидротехникалық құрылыстардың қауіпсіздігі, суару, дренаж жүйелерінің, сумен жабдықтау магистралдарының қауіпсіздігі мәселелерін шешуге қадам жасалып отыр.
Кеңес заманында экологияға еш мән берілмеді. Табиғатты қорғау сутегі бомбасын, ядролық, термоядролық, басқа қаруларды сынауға, ауыр индустрияны дамытуға, улы шаңы бұрқыраған кен орындарын игеруге, өндіріс пен шаруашылық мақсатында тұтас өзендарияларды құрғатуға, кері бұруға және басқа да кесірлі істерге кедергі келтіретін.
Тарихшылар әр кезеңдегі барлық КСРО конституцияларында экология туралы бірде-бір сөз болмағанына назар аудартады. Қызығы сол, Кеңес Одағының қоршаған ортаны қорғау министрлігі 1991 жылғы 1 сәуірде («Күлкі күнінде») құрылды, ізінше, 1991 жылғы 14 қарашадағы КСРО Мемлекеттік кеңесінің қаулысымен ол министрлік жойылды.
Табиғат пен су ресурстарын қорғап, сақтау мақсатында азат Қазақстан алғашқы Су кодексін Жоғарғы Кеңестiң ХІІ сессиясында, 1993 жылғы 31 наурызда қабылдады. 2003 жылғы 9 шілдеде жаңа ғасырдың талаптарына сай қайта жазылған жаңа Су кодексі күшіне енді.
Бүгінде Президенттің тікелей тапсырмасымен жаңа Су кодексі өмірге жолдама алып отыр. Мемлекет басшысы 2025 жылғы 9 сәуірде суға қатысты тұтас заңнамалар топтамасына қол қойды. Оның арасында «Су кодексі», «Кейбір заңнамалық актілерге су қорын қорғау және пайдалану мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы», «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» кодексіне су қорын қорғау және пайдалану мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы», сондай-ақ «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне су қорын қорғау және пайдалану мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңдары бар.
Жаңа Су кодексі ресми жарияланғаннан 60 күн өткенде, яғни 2025 жылғы маусым айының басында күшіне енеді. Ол 6 бөлімнен, 15 тараудан және 134 баптан тұрады. Кодекстің негізгі миссиясы су ресурстарын кешенді басқаруды дамыту қағидатына сай мемлекеттік жоспарлау жүйесін реформалау болады. Өйткені бұрын қолданылған Су кодексіне 2003 жылдан бері 82 өзгеріс енгізілді. Онда көптеген норманың тиісті тетігі болмаған соң 22 жыл ішінде сол бойы шешілмеген көрінеді.
Кодекстің бірінші блогы су үнемдеудің жаңа тетіктерін енгізуге және су нысандарын қорғауға бағытталған. Заңнамаға алғаш рет «су қауіпсіздігі» ұғымы енгізілді. Бұл азаматтар мен ел экономикасын су тапшылығынан, ал су нысандарын ластанудан қорғайды, трансшекаралық су нысандарын қорғау, пайдалану саласында ел мүддесіне қызмет етеді.
Екінші блок саланы басқару тәсілдерін қайта қарастырады. Онда су ресурстарын қорғаудың басым бағыттарына, шешім қабылдауға жұртшылықты кеңінен тартуға мән берілген. Үшінші блок су тасқынының, судан келетін залалдың алдын алу, жою іс-шараларын қамтиды.
Төртінші блокта су қорын пайдалану, қорғау саласындағы мемлекеттік реттеу мен бақылау қатаңдатылды. Бассейндік су инспекцияларына мемлекеттік бақылау функциясынан бөлек, жедел әрекет ету үшін қадағалау өкілеттіліктері берілді. Бесінші блок гидротехникалық құрылыстардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған.
Кен іздеушілер Аралдан аласталды
Кез келген мемлекеттің Күн сөнгенше тұруы және өлместің күнін кешпей, өркендеп, ілгері басуы үшін халқының, шаруашылығының, өндірісінің сумен жеткілікті қамтылуы маңызды. Су ресурстарын тиімді басқару – орнықты әлеуметтік-экономикалық дамудың, су, азық-түлік пен энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің негізгі факторы.
– Су ресурстарын ұтымсыз тұтыну және пайдалану оның ысырап етілуіне, ластануына, сарқылуына соқтырады. Елдегі су ресурстарына түсетін жүктемені азайту, климаттың өзгеруіне байланысты экстремалды құбылыстардың қарқыны артқан жағдайда инфрақұрылымдық, қаржылық, өзге мәселелерді шешу үшін су ресурстарын басқару жүйесін жетілдірудің уақыты келді. Су кодексінің негізгі жаңашылдығы осында, – деді Сенаттың Аграрлық мәселелер, табиғатты пайдалану және ауылдық аумақтарды дамыту комитетінің мүшесі Жанболат Жөргенбаев.
Мұның сыртында су заңнамасын бұзғаны үшін жаза күшейтілді. Жеке, лауазымды және заңды тұлғалардың жауапкершілігін күшейту үшін айыппұл мөлшері арттырылды. Атап айтқанда, суды заңсыз алу; су объектілерінде, су қорғау аймақтары мен белдеулерінде заңсыз құрылыс салу; суды пайдалану шарттары мен режимін бұзу; су ресурстарының ластануы және сарқылуы; су объектілерінің арналары мен шекараларының өзгеруі және тағы басқа сияқты құқықбұзушылық түрлеріне қатысты қатаң шара қарастырылды.
Депутаттардың түсіндіруінше, Су кодексінің басты алты жаңашылдығын атап өтуге болады. Біріншіден, стратегиялық жоспарлаудың жаңа құралдары енгізілді. Екіншіден, кәсіпорындарға гидротехникалық құрылыстарды көпфакторлы тексеруден өткізу және қауіпсіздік декларацияларын, техрегламентін әзірлеу жүктеледі. Үшіншіден, сала цифрландырылады. Су ресурстарының мониторингі енгізіледі, суды басқарудың бірыңғай Ұлттық ақпараттық жүйесін құру жоспарланған.
Төртіншіден, жаңа кодексте суды үнемдеуге екпін түсіріледі. Суды ұтымды пайдалану, ысырапты азайту, суды үнемдеу технологияларын енгізу бойынша су пайдаланушылардың міндеттемелері бекітілді. Суды кәдеге жарату және қайталама сумен жабдықтау жүйесіне кезең-кезеңімен көшу жоспары болған жағдайда арнайы су пайдалануға рұқсат беріледі. Ауызсуды үнемдеу мақсатында елді мекендерді техникалық сумен жабдықтау жүйелерін құру реттеледі. Ал суды тұтынудың «ең жақсы қолжетімді технологияларын» пайдаланатын, үнемшіл кәсіпорындарға мемлекеттік қолдау көрсетіледі.
Бесіншіден, жаңа кодекс Қазақстанды климаттың өзгеруіне бейімдемек. Жеке тарауда су ресурстарының тапшылығын және судың зиянды әсерлерін болдырмауға бағытталған су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың бірқатар шарасы, соның ішінде судың зиянды әсерінің алдын алу және жою, құрғақшылықтың жағымсыз зардаптарына бейімделу, жасанды құрғақшылықтың алдын алу қарастырылған.
Құжаттың тағы бір жаңалығы ‒ баламалы су көздерін жинақтау және пайдалану көзделген. Жаңбыр, қар суы, яғни табиғи ортада пайда болатын барлық су елдің су әлеуетін толықтыру және сақтау көзі ретінде қарастырылады. Соның негізінде болашақта Германиядағыдай «жаңбыр салығы» енгізілуі мүмкін. Бірқатар экобелсенді шатырынан аққан жауын-шашын, қар суын жинап, пайдаланбайтын, сол арқылы қалалық коммуникацияға салмақ түсіретін, суды ысырап ететін жеке үйлерге, ғимараттарға қосымша алым енгізу бастамасын көтеріп жүр.
Тиімді тұтынуға тариф түрткі
Президент өз Жолдауларында су ресурстарын ұқыпты, тиімді пайдалану тәсілдерін әзірлеу жөнінде нақты тапсырмалар беріп жүр. Мысалы, ресми ақпарат бойынша елдегі барлық судың 30%-ын – өнеркәсіп саласы, 60%-ын – ауыл шаруашылығы шығындайды. Жаңа кодекс аясында оларды суды үнем қылуға міндеттеу тетіктері күшейтілмек.
Су ресурстары және ирригация министрі Нұржан Нұржігітовтің айтуынша, жалпы Қазақстан бойынша өнеркәсіп кәсіпорындары жылына 6 миллиард текше метр су шығындайды. Оның тек 800 миллион текше метрге дейінгісін тазартып, қайта пайдаланады. Бұл небәрі 12%-ы. Министр былтырғы тамызда Су басқару жүйесін дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын қабылдағандарын еске салды.
– 2030 жылға дейін суды қайталама пайдалану көрсеткішін 40%-дан асыруымыз керек. Жаңа Су кодексі күшіне енгеннен бастап екі жыл ішінде барлық мекеме, өнеркәсіп кәсіпорындары, ауыл шаруашылығы, жеке кәсіпкерлер суын пайдаланатын бассейн инспекцияларымен бірге арнайы, тиісті іс-шараларды қабылдауы керек. Онда келесі 5 жыл ішінде суды үнемдеу, суды тиімді пайдалану, суды қайта пайдалану шараларын жеке қарастыруы қажет. Осы жұмыстар атқарылғанда белгіленген индикаторларға қол жеткіземіз, – деді министр.
Реформа аясында ағын суға тариф бекіту құзыры Ұлттық экономика министрлігінен алып қойылып, Су ресурстары және ирригация министрлігіне беріліп жатыр. 2025 жылдың екінші жартысынан бастап мал, егін шаруашылығымен айналысатындарға және басқасына су тарифін белгілеу саясатын осы министрлік жүргізеді. Шаруашылық суды әр дақылға байланысты нормативтен көп пайдаланса, оған тариф 20%-ға өседі. Бұл норма 2024 жылдың мамыр айынан бастап күшіне енді.
Жасыратыны жоқ, суды үнемдеуге мәжбүрлеу шаралары халыққа да тікелей қатысты болады. Үкімет тарапынан суды нормативтен тыс тұтыну, мысалы, ұзақ суға түсу, үнемі ванна қабылдау, ауызсуды бақша суаруға, көлік жууға пайдалану және басқасы үшін жоғары тарифтермен жазалау, тарифтік саясатты жетілдіру жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Жыл басынан қазақстандықтар коммуналдық қызмет түбіртектерінде су үшін ақының қатты өскенін байқады. Ұлттық экономика министрлігі былтырдан бері ауызсу бойынша «сараланған тарифтер» енгізілгенін хабарлады.
Екінші топқа ‒ 3-тен 5 текше метрге дейін су тұтынатын отбасылар жатқызылды. Олар үшін тарифтер 20%-ға көтерілді. Бұл санатқа халықтың 20%-ы енді. Үшінші топ ‒ 5-тен 10 текше метрге дейінгі аралықпен шектелді. Оларға тарифтер 50% ұлғайды. Бұл санатқа да халықтың шамамен 20%-ы кіреді. Төртінші топ ‒ ай сайын 10 текше метрден көп суды тұтынатындар. Қазақстандықтардың 10%-ы сондай екені мәлімделді. Олар үшін тарифтер бірден 2 есе өсірілді.
2024 жылы сараланған тариф 9 облыста сынақтан өтті. Министрліктің дерегінше, сол 9 облыста айына 1 миллион 600 мың текше метрге дейін су үнемделіпті. Ал үнемдей алмаған қазақстандықтарға ай сайын бұрынғыдан 800 мың теңгеге дейін артық төлеуге тура келіпті. Үкімет сараланған тариф аясында түсетін қосымша қаржы су жүйесін қалпына келтіруге жұмсалатынына сендірді.
Су қауіпсіздігі – XXI ғасырдың негізгі жаһандық тәуекелдерінің бірі. Ол тәуекелден ел абыроймен әрі аман өтуі үшін билік, бизнес пен бұқара суды ұтымды, ұқыпты, үнемді жұмсау жолына түбегейлі бет бұрғаны жөн.
Айхан ШӘРІП