Қазақстан да бұл үдерістен тыс қалған жоқ. Алайда цифрландыру тек жаңа мүмкіндіктер ғана емес, сонымен қатар күрделі сынақтар мен тың міндеттер жүктейді. Еліміздің түрлі салаларында цифрлық трансформация қалай жүріп жатыр? Жасанды интеллект, ақылды қалалар, АЭС, қаржы технологиялары – бұлардың бәрі ел болашағына қалай әсер етеді? Осы және өзге де өзекті мәселелер төңірегінде Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Қайрат Балабиевпен сұхбаттасқан едік.
– Қайрат Рахымұлы, бүгінде цифрландыру үрдісі мен жасанды интеллект әлемдік трендке айналып үлгерді. Осы тұрғыдан алғанда, цифрлық технологиялар ел экономикасының жаңғыруына қаншалықты серпін беріп отыр деп ойлайсыз?
– Цифрландыру жүйесі жалпы жұмысты жеңілдету үшін керек. Денсаулық сақтау саласында бұл адам денсаулығын қашықтықтан бақылауға, диагноз қоюды жылдамдатуға, дәрігерлік қателікке жол бермеуге, емдік препарат түрлерін тездетіп әзірлеуге мүмкіндік береді. Жалпы медицина мен фармацевтика, медициналық құрал-жабдықтар шығаруда жиі жаңалық ашатын мемлекеттерде цифрландыру жүйесін күнделікті өмірінің ажырамас бөлігіне айналдырып алған. Тура сол сияқты білім беру ісінде цифрландыру технологиясы жетістікке жеткізеді. Әлемде келешекте онлайн оқуға басымдық беріліп, үйден шықпай-ақ білім алуға болатын жағдайлар жасауда. Оқушылар ауыр сөмке арқаламай, ата-аналар кітап, дәптер сатып алмай, мұғалімдер журнал тасымай, тек бір планшет арқылы сабақ орындайтын, балалардың білімін бағалайтын болады. Елімізде электронды оқулыққа он жыл бұрын қажетті қаражаты бөлініп, жүзеге асыру жоспарланған еді. Алайда қазір керек емес пәндер мен оқулықтар қатары бұрынғыдан да көбейіп кеткен. Білім беру ісі монополистердің мүддесіне жұмыс істемей, балалардың болашағы мен мүмкіндігін ойлау керек.
Қаржы нарығын цифрландыру – қолма-қол ақшамен есеп айырысуды тоқтатып, аударым технологиясын енгізу мен блокчейн. Бұл азаматтарға криптовалютаны игеруге, түрлі қаржылық операцияларды атқаруға әрі қорғауға, ал мемлекеттік органдарға бизнес пен халықтың ақша айналымын онлайн бақылауға мүмкіндік береді. Қазір онлайн-сауда, қашықтықтан жұмыс істеу әрі табыс табу, мобильді банкинг пайдаланушылар көбейіп келеді. Бұл да сол қаржылық цифрландырудың бір бөлігі.
Ғылымды цифрландыру – саладағы жаңалықтарды анықтау мен есептеулерді тездетіп іске асыруға, дүниенің түкпір-түкпіріндегі ғалымдармен автоматты режимде тәжірибе алмасуға жол ашады. Ірі мәлімет орталықтарын салуға инвестиция тарту үшін түрлі жеңілдіктер мен қолайлы жағдай жасалмақ. Мәліметтерді сақтау және өңдеу саласында ел мүддесін ілгерілету бір міндет болып тұр. Цифрландыру қағидаттарды заңмен бекіту үшін Мемлекет басшысы Үкімет, сарапшылар, депутаттарға салалық құжат әзірлеуді ұсынған еді. Осы уақытқа дейін Президенттің тікелей араласуымен БАӘ және АҚШ компанияларымен ынтымақтастық орнатылған. Биыл Астанада Smart city жобасы енгізілетіні жайында ақжолтай жаңалық естідік. Ғылымды дамыту мен қолданбалы зерттеулер жүргізу үшін қабылданып жатқан шаралар еліміздің бәсекеге қабілетін арттырады.
– Бұл технологияларды жүзеге асыру үшін еліміздің энергетикалық қауіпсіздігі аса маңызды екенін білесіз. Дегенмен Қазақстанда АЭС салу бастамасына байланысты қоғамда түрлі пікірлер айтылып жүр. Сіздің ойыңызша, бұл шешім ел болашағы үшін қаншалықты қажет?
– Алдағы төрт жылда 800-дей инвестициялық жобалар іске қосылып, мемлекеттің жаңа индустриялық қалыбы жасалып, көлік-транзит әлеуеті күшейтілмекші. Бұл деген сөз – қай сала дамыса да электр энергиясына сұраныс арта түседі. Мысалы, өндіріс пен өнеркәсіпті былай қойғанда, көлік, транзит, логистика жүретін жолдың бәрін жарықтандыру керек болады. Сарапшылар онсыз да 6 жылдан кейін энергия тапшылығының туындайтынын айтып дабыл қағуда. Қазір тарифтің қымбаттығына шағымданып жатқан жұрт жетерлік. Егер электр қуатын өндіру әлеуетін арттыратын болсақ, біріншіден, энергетикалық тәуелділіктен арылып, екіншіден, тарифтің арзандауына қол жеткізіп, үшіншіден, энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін едік. Ол үшін бізге Ұлттық құрылтайда Президент атап өткендей, бір емес, бірнеше АЭС керек.
Атом энергетикасының бүгінгі таңда маңыздылығы күннен-күнге айқындалып келеді. Өйткені АЭС атмосфераға аэрозоль қалдықтары мен парниктік газдың бөлінбейтінімен ерекшеленеді. Меніңше, облыстарды географиялық орнына қарай үш аумаққа бөліп, үш АЭС салу керек. Бірақ сол аймақтардың сұранысын нақты есептеп, бәріне бірдей жететіндей қуатпен электр энергиясын өндіретін АЭС-пен оған керекті су қоймасын немесе жасанды көлдер салу керек. Мысалы, ең көп энерго блок АҚШ-та орналасқан. Олардың саны шамамен 100-ге жуықтайды, ал Францияда – 58. Әлемнің 31 елінде 440 реактор 370 ГВт энергия өндіріп жатыр. Оларда тіпті АЭС қалашықтары бар. Экономикалық дамуға осынша көңіл бөлініп жатқанда, өндірістік аймақтарда ғылыми қалашықтардың болуы да құба-құп.
Президент тапсырмасына сәйкес, ядролық кластер құру мақсатымен бұрынғы Семей полигоны аумағында «Балапан» сынақ алаңы мен атом көлі шахталық іске қосу қондырғылары жұмыс істеп тұр. Атом энергетикасы және энергетикалық технологиялар бағытында ғылыми зерттеулер әзірленеді, термоядролық синтез саласында іргелі қолданбалы зерттеулер жүргізіледі, реакторларда арналған материалдар мен плазмалық разрядтар сынамадан өткізіледі. АЭС салуды қолға алған еліміз ядролық реакторлардың қалдықтарды қоршаған ортаға зиянсыз етудің жолдарын табады. Бұл жоба жүзеге асса, Қазақстан ядролық кластер қалыптастырған мемлекет ретінде танылады.
– Өңірлердің қажеттілігін өтеудегі АЭС-ның рөлін айтып өттіңіз. Ал елдің тұтас өркендеуінің кепілі болатын сол аймақтардың дамуы туралы не айтасыз? Осы жолда көлік-логистика инфрақұрылымының дамуы қаншалықты маңызды рөл атқарады?
– Аймақтарды әділетті дамыту – маңызды мәселе. Ел бойынша ауқымды әрі маңызды инфрақұрылымдық жоба аясында Астанадан Арқалық, Торғай және Ырғыз арқылы Транскаспий халықаралық көлік дәлізіне тура шығатын автокөлік жолының құрылысы басталмақшы. Жаңа жол салынса, орталық пен батыстың арасын 560 шақырымға қысқаратынын естіген жұрт қуанып жатыр. Әсіресе, Торғай өңірінің тамырына қан жүгіріп, жаңаша дамуына жол ашылады. Сол сияқты Арқалықтағы әуежайды қалпына келтіріп, жаңа аэровокзал салынатын болып жатыр. Мемлекет басшысы бұл жобалардың көлік қатынастарын реттеуге, сондай-ақ орталық аймақтағы ауыл шаруашылығы жерлерін игеруге және мал шаруашылығын дамытуға серпін беретінін, машина жасау, металлургия, мұнай-химия, агроөнеркәсіп және көлік-логистика салаларында мұндай жобалар аз еместігін атап өтті.
Машина жасау индустриясында Қытай озып барады. Десе де, саннан гөрі сапаға мән берген жөн. Германия, Жапония көліктерінің сыны кетпейді. Ал көлік кәсібін кейіннен бастаған Корея, Өзбекстанның өзі өкшелеп ізін басып келеді. Сондықтан Қазақстанға ертең ешкімнің сынына қалмайтындай мінсіз машина құрастыру қажет. Ұлттық құрылтайда Мемлекет басшысы Алматы қаласында және Қостанай облысында автокөлік зауыттары ашылатынын атап өтті. Сонымен қатар «Достық – Мойынты» теміржол учаскесінің және Алматы бекетін айналып өтетін темір жол желісінің құрылысы аяқталады. «Қызылжар – Мойынты» бағытында жаңа жоба басталады.
Каспий теңізін тек бекіресін жеп, мұнай айдау үшін пайдаланбай, Еуропаны жалғайтын тасымалдау дәлізіне айналдыру керек. Әзірге тауар айналымы үшін Ақтауда Каспий теңізінің жағалауындағы контейнер хабының құрылысы аяқталуға таяу тұр. Сонымен қатар «Қорғас – Шығыс қақпа» ЕЭА аумағында халықаралық, ал Зайсан, Катонқарағай мен Кендірлі демалыс аймақтарында ішкі әуежай ашылады деп күтілуде. Президент еліміздің көлік жолдары желісін жақсартудың маңыздылығына тоқталып, Каспий теңізінің ұлтанымен тартылатын талшықты-оптикалық байланыс желісінің Еуропа мен Азия арасында цифрлық дәліз жасауға мүмкіндік беретінін алға тартты.
Шекара маңындағы аудандарда тіршілік қайнап жатуға тиіс. Алайда айналадағы ауылдардан сол баяғы сүреңсіз көріністі байқайсыз. Солтүстік пен Шығыс Қазақстан – мал мен егінге жайлы, сол сияқты орман өсіруге де қолайлы, ауасы дауа, табиғаты тамаша шекаралас облыстар. «AMANAT» партиясы шекара маңындағы аудандарды дамытуға қатысты жаңа заң қабылдауды ұсынды. Осыған байланысты Президент Үкімет пен депутаттарға ұсынысты мұқият қарастыруды тапсырып, шекара маңындағы аудандар арқылы маңызды көлік-логистика дәліздері өтетінін, биыл автокөліктерге арналған 9 кеден бекетін жаңғырту жоспарланып жатқанын айтты. Соның арқасында бекеттердің өткізу мүмкіндігі 6 есеге артып, транзиттік әлеуетін нығайтуға септігі тиеді.
– Ұлттық экономиканың негізі саналатын ауыл шаруашылығының қазіргі ахуалына тоқталсақ. Бұл саланы цифрландыру неліктен маңызды және оны толық жүзеге асыруға не кедергі?
– Қаншама қиындықпен халқымыздың отырықшы өмірге бейімделгенін, колхоздастыру мен тың игерудің қалай жүргізілгенін тарихтан білеміз. Бүкіл өндіріс, агроөнеркәсіп, мал шаруашылығы бүкіл тауар өндірушілер біткеннің бәрі мемлекет бекіткен статистикалық жоспарды орындау үшін 2-3 ауысымда жұмыс істеді. Нақты жоспарлы жұмыстың нәтижесінде барлық салада жүйелі даму қалыптасты. Агроөнеркәсіп өнеркәсіп саласы дамыған елдерде мемлекет ішкі-сыртқы нарыққа қажетті өнім өндіру үшін арнайы жоспар құрып, орындалуын бақылауда ұстап, жүйелі жұмыс істейді. Ең бастысы, жүйелі даму үшін жоспарлы жұмыс істеуді бақылау әрі орындау керек. Сонда салаға салған қаржының да қайтарымы, жұмыстың да нәтижесі көрінеді. Ал бізде қаржылай қолдау бар да, айтарлықтай даму байқалмайды. Себебі жүйе дұрыс жұмыс істемей келді. Осыған дейін Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бұл мәселеге де мән беріп, Қазақстанның әлеуеті зор ауыл шаруашылығын тиімді пайдалануға шақырған еді. Саланы реформалап, «Ауыл» банкін ашып, қалаған адамның шаруашылықпен айналысуына мүмкіндік беру керек. Себебі ауылдарда бұл іспен айналысқысы келетіндер жетіп артылады. Осы уақытқа дейін агроөнеркәсіпке агрокорпорациялар мен қаржылық ұйымдар арқылы берілген қолдау қаржы ауыз толтырып айтарлықтай нәтиже көрсетпеді.
Терең өңдеу ісіне бетбұрыс жасалса, Қазақстанда жасалмаған өнім қалмас еді. Бізде шығын мен қалдық көп. Қытайда тіпті кептірілген мандариннің қабығы қымбат тұрады. Ал бізде барлық жемістің қабығы қоқыста жатады. Неге оны малға жем немесе егінге тыңайтқыш ретінде пайдаланбасқа? Қазір жер тапшылық етіп жатыр. Осыған байланысты «көрпеге қарай көсілетін» тәсілдермен өнім өндіруге көшу керек. Жер көлемі аз елдерде бақша өнімдерін өсіруді мұнаралы гидропоника технологиясына жаппай көшіруде. Сондай-ақ мал жайылымын да ауыспалы жайылымға ауыстыруда. Кезінде қазақ шопандары мал тұқымын асылдандырумен айналысып, жетістікке жеткен. Қазір пәлен жылдан бері шетелден асылтұқымды малды қыруар қаржыға сатып алып жатырмыз. Сонда да асылданып кеткен малды көрмей келеміз. Бос шығын мен бос жүрісті доғарып, ақбас ангус сиырлар мен өзге де ұсақ малдың тұқымын өзімізде асылдандыруды жаппай қолға алу қажет. Селекциялық бағытты күшейтіп, мал шаруашылығын жоспарлы дамытуға кірісу керек. Қазір әркім өз бетінше әрекет етіп жүр. Салдарынан ішкі нарық жайына қалып, артығырақ пұл үшін көрші елдерге табын-табын сиыр, үйір-үйір жылқы, отар-отар қой экспортталып, ет бағасы аспандап кетті.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Кәмила ДҮЙСЕН