СЭБ-тен сенім кетті ме?

Соңғы кездері әртүрлі қоғамдық орыннан, жиын-тойлардан инфекция жұқтырып, «осынша адам уланыпты» деген жаңалықтар жиі таралып жүр. Міне, осындай мекемелердің тазалығын, тамақтарының санитарлық талапқа қаншалықты сай екенін осы СЭБ тексереді. Бұрын санитарлық бақылау десе,  мекеме басшыларының жүрегі зу етіп, сескенетін еді. Қазір СЭБ-те бос жұмыс орны көп, маман тапшы. Мемлекет басшысы да бұған дейін сала жұмысын реформалау мәселесін көтерген болатын. 

Санитариялық-эпи­деми­ология­лық бақылауды күшейту мәселесі пандемия кезінде ай­қын көрінді. Сол уақытта Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Әрбір дағдарыстың өз сабағы болады. Оны ескеру керек. Біз қазіргі дағдарыс пен пандемиядан сабақ алып жа­тырмыз. Шын мәнінде, соңғы жылдары санитарлық-эпи­демия­лық қызмет жүйесін дамы­туға және оны қолдауға тиісті дәрежеде көңіл бөлінбеді. Әрине, оның белгілі бір себеп­тері бар. Оны сіздер жақсы біле­сіздер. Біз қазір Денсаулық сақтау министрлігінің жұмы­сын қайта қалыптастырып жа­тыр­мыз. Қажетті реформалар жүргізілетін болады. Атап айт­қанда, Бас санитарлық дәрігер­дің өкілеттігі күшейтіледі» деп санитарлық-эпидемиялық қызмет жүйесін реформалау мәселесі жайлы айтты. Осыдан кейін Тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің сапасы мен қауіп­сіздігін бақылау комитеті негі­зінде Санитариялық-эпи­деми­о­логия­лық бақылау ко­ми­теті (СЭБК) қайта құрылды. Бұл комитет Ден­саулық сақтау министрлігінің құрамындағы құрылымдық бөлімше. Осы­лайша, елдегі санитариялық-эпидеми­ология­лық ахуалды бақылауға, жұқ­палы және жұқ­пай­тын аурулар­дың алдын алу­ға, қоғамдық денсаулықты қорғауға жауапты болды. Коми­теттің облыстық, қалалық және аудандық дең­гей­де басқарма­лары мен депар­таменттері жұ­мыс істейді, олар да Денсаулық сақтау минис­трлігіне бағы­нышты. 

Шағымды неге қабылдамайды?

СЭБ-тің қызметіне көңілі толмайтындардың бірі – аста­налық Айгерім Имашова. Ол қыркүйек айында тойға бара­мын деп сальмонелла инфек­ция­сын жұқтырады. Өзі ғана емес, бір жастан енді асқан ба­ласы да уланады. СЭБ-ке ша­ғым түсіруге хабарласқанымен, олар Айгерімнің өтінішін жауапсыз қалдырыпты. 

– Ауруханада 10 күндей ем алдық. Сол жерде біз барған мейрамханаға  тойға барып, сальмонеллез жұқтырып жат­қан бірнеше адам болды. СЭБ қызметкері бір рет хабарласып жағдайымызды білді. Кейін бірнеше адам болып, мейрамханаға шағым түсірейік деп едік, «еңбек демалысындамын» деп шағы­мы­мызды қабылдамады. Сол жердегі дәрігерлер де «қазір СЭБ 15-20 адам уланбаса, тексермейді» деді. Сонда тұтынушының пікірін еш­кім ескермей ме? Бізден кейін де көп адамның ол жерге барып ин­фекция жұқтырғаны анық,– дейді Айгерім Имашова. 

Сальмонелла инфекциясы –  қоғамдық тамақтану орындарында жиі кездесетін  бактериялық ауру. Инфекция көбіне ластанған азық-түліктен, әсіресе шикі немесе дұрыс термиялық өңделмеген ет, жұмыртқа, сүт өнімдері және лас су арқылы таралады. Ауруды дұрыс емдемесе, кей кезде ауыр асқыну­лар болуы мүмкін.

– Өтініштер мен шағымдарды қабылдау, тіркеу және қарау Қазақ­стан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексімен реттелген.

Сонымен қатар Кәсіпкерлік кодекстің 144-бабына сәйкес, зар­дап шеккен адамдардың санына қарамастан, сенімді негіздер және растайтын дәлелдемелер болған кезде Қазақстан Республикасы заң­нама­сының талаптарын бұзу­шы­лықтар бойынша жеке және заңды тұлғалардың жолданымдары мен шағымдары бақылау объектіні жоспардан тыс тексеру үшін негіз болып табылады,– дейді Сани­тариялық-эпидемиологиялық ба­­­­қылау комитетінің басқарма бас­­шысы Гүлнар Құсбекова. 

Оның айтуынша, шағым мін­детті түрде қабылдануға, тіркелуге, есепке алынуға және қаралуға жатады. Өтінішті қабылдаудан бас тартуға тыйым салынады және ол келіп түскен күні тіркеледі. Егер өтініш жұмыс істемейтін күні келіп түскен болса, онда ол жақын уақыттағы кейінгі жұмыс күнімен тіркеледі. Өтінішті қарау мерзімі 15 жұмыс күнін, шағымды қарау мерзімі 20 жұмыс күнін құрайды. 

– «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы кодексі­нің 42-1-бабында жедел ден қою шаралары, оның ішінде объектінің қызметін тоқтата тұру және оған тыйым салу көзделген. 

Бұл шаралар жеке және заңды тұлғалардың конституциялық құ­қықтарына, бостандықтары мен заңды мүдделеріне, адамдардың өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға, Қазақстан Респуб­лика­сы­ның ұлттық қауіпсіздігіне тікелей қатер төндіретін бақылау объек­тісінің қызметі, өнімі, жұмысы, қызметі анықталған жағдайларда халықтың санитариялық-эпи­деми­ологиялық саламаттылығы саласындағы бақылау және қа­да­ғалау органдарының мем­ле­кет­тік бақылауды жүзеге асыру бары­сында қолданылады, – дейді Гүл­­­нар Құсбекова.

Комитет басшысының пікірін­ше, кәсіпкерлік кодекстің 143-бабына сәйкес мемлекеттік ба­­қылау нысанасы болып сана­латын талаптарды бұзу жедел ден қою шараларын қолдануға негіз болады.  Ал талаптарды бұзу фак­тісі анықталған кезде объектінің қызметін тоқтата тұру туралы қау­лы нысанында қадағалау актісі ресімделеді. 

Мысалы, қоғамдық тамақтан­дыру объектілерінің қызметін тоқтата тұруға негіз болатын бұзу­шылықтарға жәндіктердің, кемір­гіштердің және олардың тіршілік әрекетінің іздері жатады, ал тамақ өнімдерін өндіру жөніндегі объек­тінің қызметіне тыйым салу үшін негіз болатын кейбір бұзушылық­тарға – жарамдылық мерзімі бел­гіленбеген немесе мерзімі өткен тамақ өнімдерінің болуы, етке, жануарлар ет өнімдеріне ветери­нариялық сәйкестендіру белгі­лерінің болмауы, байытылмаған (фортификацияланбаған) бидай ұнын пайдалану жатады. 

Салада маман тапшы

СЭБ-тің селқос жұмыс іс­теуіне, саладағы маман тапшы­лығы да әсер етіп отыр. Радио­биология және радиациялық қор­ғау ғылыми-зерттеу институты директорының орынбасары Ерлан Қашқынбаевтың айтуынша, 2010 жылдары жаңа білім реформасы аясында, яғни Балон декларациясы процесіне қосылғаннан кейін «Медициналық-профилак­тика­лық іс» пен «Қоғамдық денсаулық сақтау» білім бағдарламалары біріктіріліп санитарлық-эпидеми­о­­логиялық бақылау мамандары тек осы білім бағдарламасы аясын­да шығарыла бастады. Айта кетер болсақ, бұл білім бағдарламасы аясында гигиена және эпидеми­о­логия пәндерінің сағат саны айтарлықтай өзгеріске ұшырады, қысқарды. Жаңа білім реформа­лары бойынша студент өзінің болашақта жұмыс істеуі кезінде керек болатын пәндерді таңдау арқылы, яғни таңдау компоненті өзінің траекториясын құруы керек. Алайда қоғамдық денсаулық сақ­тау мамандығына оқуға түскен студент, негізінен қоғамдық ден­саулық сақтау, менеджмент, ста­тистика, тағы сол сияқты пәндерге көп көңіл бөледі де, гигиена және эпидемиология пәндері тасада қалды. 

– Көптеген студент өз траек­ториясын қоғамдық денсаулық сақ­тау саласына бұрды. Алайда қо­ғамдық денсаулық сақтау ма­мандығын бітірген студенттер оқу бітіргеннен кейін жаппай сани­тарлық-эпидемиологиялық ба­қылау мекемелеріне жұмысқа тұр­ды, оқу процесінде негізінен басқа пәндерді таңдаған студент­тердің санитарлық-эпидеми­ологиялық салауаттылық бойын­ша біліктілігі мен білім деңгейінің төмендеуіне алып келді. Жұмысқа алушылар санитарлық-эпидеми­ология­лық департаменттер  қоғам­дық денсаулық сақтау студент­терінің диплом қосымшаларына, яғни студенттің таңдаған траек­ториясына қарамай жұмысқа алды. СЭБ мамандарының жұмыс жағдайын жақсарту үшін бірін­шіден жалақысын көтеру және де СЭБ департаменттеріне тексеру­дегі шектеулерді алып тастау қажет, – дейді Ерлан Қашқынбаев. 

Кезінде Алматыдағы меди­циналық институтта санитарлық-гигиеналық факультет болған. Кейіннен оны жауып, Қазақ­станның орталық аймағы Қара­ғандыдағы мемлекеттік меди­цина­лық институтты ашты. Ол жер жылына 200 маманды дайындап отырды. Содан кадр тапшылығы болған жоқ. Жалпы, СЭС қызме­тіне байланысты 15-ке жуық ма­ман­дық бар. Медицина ғылым­дарының кандидаты Жұпар На­­қа­­­нованың айтуынша, Қара­ғандыдағы баяғы факультетті ашып, дәрежесін көтеру керек. Тіпті, Қарағандыдағы академиядан санитарлық-гигиеналық инсти­тут­ты неге ашпасқа? Бұл оқу орнының базасы өте мықты, әлі күнге сақталып қалған. 

– Бұрын Қарағанды қаласында арнайы санитарлық факультет болатын. Сол оқу ордасынан білім алған мықты мамандар қазір еліміздің әр жерінде СЭБ-ті бас­қарып отыр. Олардың қазметіне айтар сын жоқ. Ал кейінгі уақытта медициналық институттарда са­нитариялық-эпидеми­ологиялық бөлім ашылды. Ол жерде дайындалып шыққан кадрлардың білімі төмен. СЭБ-ке сол бөлімді бітірген жас мамандар келіп жатыр. СЭБ-ке қойылатын талап негізі сол иниституттардағы кадр дайындаудан басталуы керек. 

Ай­лықтың аздығына, жұмыстың көп­­тігіне байланысты жастар СЭБ-те жұмыс істегісі келмейді, – дейді Жұпар Нақанова.

Қазір қоғамдық денсаулық сақтау мамандығына жыл сайын санитарлық-эпидемиологиялық қызмет мамандарын даярлау үшін 50 грант бөлінеді. 2025 жылы қо­ғамдық денсаулық сақтау маман­дығы бойынша 200 түлек жоспар­лануда, оның 135-і мемлекеттік тапсырыс бойынша. 

– «Медициналық-профилак­тикалық іс» білім беру бағдар­ламасы бойынша оқыту 2023 жылдан басталып, ол бойынша тек санитариялық-эпи­демиология­лық қызмет мамандарын даярлау жүргізілуде. Бұл ретте 2023-2024 оқу жылдарына МПІ дайындау бағдарламасы бойынша 146 сту­дент қабылданса, 2024-2025 оқу жыл­дарына 224 студент қабыл­данып білім алуда. 

Бұдан басқа, 2025 жылғы қыр­күйектен бастап «дәрігер гиги­ен­ист, эпидемиолог» біліктілігі беру республиканың барлық ме­дициналық жоғары оқу орын­дарында (5 мемлекеттік және 2 жеке) іске асыру жоспарлануда, – дейді Санитариялық-эпидеми­ологиялық бақылау комитетінің басқарма басшысы. 

Комитет басшысы Гүлнар Құсбекова да санитариялық-эпи­демиологиялық бейінді маман­дарға тапшылық сезілетінін айтты. Себебі жалақының төмендігі (СЭС қызметкерлерінің орташа жала­қысы 282 700 теңге), әлеуметтік қолдау пакетінің жоқтығы (қыз­меттік үй-жайдың, көтермелеу ақысының болмауы).  

СЭБ тексерсе де, тексермесе де кінәлі

Соңғы уақыттарда СЭБ меке­мелерінен білікті мамандардың ағылып кетуінің тағы бір себебі, жалақы мәселесі деп жоғарыда айттық. Яғни, білікті мамандарды жекеменшік мекемелер жоғары жалақы ұсыну арқылы өздеріне жұмысқа алуда. 

– Санитарлық эпидемиология­лық қадағалау мекемелерінің жұ­мысы соңғы он жылдықта орта және кіші бизнесті қолдау және қорғау шаралары, яғни ол ны­сан­дарды тексерулерге мониторинг жариялау және орта және кіші бизнес өкілдерін тексерулерге шектеулер қойылуына байланысты өз өзектілігін жоғалтты. Сонымен қатар қазір тексерулер жүргізу үшін СЭБ маманы тексеру актісін тіркеп, өзі және тексерілетін нысан иесі қол қояды және тексеру нысанына жоспарлы тексеру болса бір ай бұрын, жоспардан тыс тек­серулерге 1 тәулік бұрын ескерту беріп, кейін ғана нысанға тек­серуге шығуға құқығы бар. Бұл өз кезегінде тексерілетін нысанның барынша дайындалуына мүмкіндік береді, яғни күнделікті жұмыс барысында жасалатын қателік­терін жоюға мүмкіндік береді, – дейді PhD, қауымдастырылған профессор Ерлан Қашқынбаев. 

Оның айтуынша, қандай да бір эпидемиологиялық жағдай туын­дағанда ол тамақтан улану болсын, ауруханаішілік жұқпаның таралуы болсын, соңы осы СЭБ мамандары кінәлі болады. Алайда ескерту арқылы тексеріп келген СЭБ маманы кіші және орта бизнес өкілдерінің толықтай дайындалған мекемесінен күнделікті жұмыс барысында болатын санитарлық эпидемиологиялық талаптардың бұзылуларын анықтай алмайды. Бұл өз кезегінде кейінгі кезде жиі­леп кеткен тамақтан уланулар не­месе басқа да жайттарға алып ке­леді. Қазір СЭБ мамандары ау­рудың, уланулардың алдын алу емес, сал­дарымен күресуде.

Әлемдік тәжірибе қандай?

Медицина сарапшылары СЭБ-тің қызметін жандандыру үшін оны минис­тр­ліктен бөліп, дербес агент­тік ретінде құ­руды ұсынып отыр. Себебі әлемдік тәжірибеде мұндай үрдіс бұрыннан бар. Атап айтсақ, Ресейде сани­тариялық-эпи­демиологиялық бақылау қызметін Роспотреб­надзор (Ресей тұты­нушылардың құқықтарын қорғау және адам саулығын қадағалау федералдық қызметі) атқарады. Бұл – Үкіметке тікелей қарайтын федералдық агенттік. Денсаулық сақтау минис­трлігіне бағынбайды. Агенттік жұқпалы аурулардың алдын алу, сани­тариялық нор­маларды бақы­лау, тұтынушылар құқығын қорғау және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. Құрамында өңірлік бөлімшелері мен ғылыми-зерттеу институттары бар. Агенттікке бағынышты ғы­лыми мекемелердің бірі – «Вектор» вирусология орталығы, ол COVID-19 вакцинасын жа­саған. Ал Рос­потреб­надзордың бас­­шысы Президент бұйрығымен тағайын­далады. Көрші Өз­бек­станда да СЭБ қызметі бірнеше жыл бұрын екіге бө­лініп, агенттік болып ашылды. Ал Еуропа елдерінің көпші­лігінде мұндай қыз­мет­тер денсаулық сақ­тау минис­трлігіне ба­ғынышты, бірақ са­лыстырмалы түр­де дер­бес жұмыс істей­тін агенттік тү­рінде ұйым­дас­тырылған. 

АҚШ-та санитариялық-эпидемиологиялық қыз­метті Ауруларды бақылау және алдын алу орталығы (CDC) атқарады. Бұл – денсаулық сақтау және әлеу­мет­тік қызметтер департа­ментіне қарайтын федералды агенттік. Ол жұқпалы және жұқпайтын аурулардың алдын алады, эпи­демия кезінде әрекет етеді және ғылыми-зерттеулер жүргізеді. Елдегі қоғамдық денсаулық сақтаудың негізгі орталығы болып саналады.

Ұлыбританияда бұл қызметті Денсаулық қауіпсіздігі агенттігі (UKHSA) атқарады. Бұл – үкіметке қарасты, бірақ дербес жұмыс істейтін агенттік. Агент­тік инфекциялық аурулар, биологиялық қауіптер мен пан­демияларға қарсы іс-шараларды ұйымдастырады. COVID-19 кезінде басты үйлестіруші ме­кеме болды. Ал Оңтүстік Корея­да бұл қызметті Ауруларды ба­қы­лау және алдын алу агенттігі (KDCA) атқарады. Бұл – үкі­метке қарайтын, бірақ тәуелсіз шешім қабылдайтын агенттік. Агенттік эпидемиямен күрес, вакцинация және эпи­деми­о­логия­лық зерттеулермен айна­лысады. COVID-19 кезінде тиім­ді әрі жедел жұмысымен ерекшеленді.

– Америкада кез келген ме­кеме немесе қызмет көрсету орны СЭБ талаптарын қатаң түрде сақтайды. Ал елімізде бір асханадан адам уланса, ол жерді СЭБ барлық талапқа сай тексер­мейді. Өйткені кафелерде бүгінгі тамақты бірнеше күнге тоңазытқышқа қойып, тұтыну­шы­ларға сатады. Адам ағзасы сол тамақтан уланса, ағзаны ин­фекциялық ауыруларға ұшы­ратады. Америкада бүгін желін­бей қалған тамақты бірден ути­лизацияға жібереді. Бармақ басты, көз қысты деген жоқ, – дейді медицина ғылымдарының кандидаты Жұпар Нақанова. 

Ендеше СЭБ-ті кінәламас бұ­рын осы саладағы проблема­ларды да ескеруіміз керек. Егер СЭБ дамыған елдердегідей тә­уелсіз агенттік ретінде қайта құрылса, қоғамдық орындар да санитарлық талаптарды сақтар еді. 

Көктем ҚАРҚЫН