Содан ба майданға хат жазып, кітап жіберіп, өздері де оқу-білімге ұмтылды. Кітапханалар да уақытылы жұмыс істеп, жаралы жанға ем болғандай. Қазақстанның жүзге жақын ақын-жазушысы қаламын қаруға айырбастады. Ел ішінде қалғандары ерлік пен өрлікті тел айтып, майдандағы әдебиетті насихаттады. Ал майданда жүргендері оқ пен оттың арасындағы жүрек сөзін қағазға түсіріп, жертөледе қойнындағы кітабын оқыды.
От пен өлең
Иә, «Ақиқат пен аңыз» кітабында Бауыржан Момышұлының «мен қатал болғаныммен, ұшқалақ командир болғаным жоқ» дегені бар. Даңқты командир солдаттарына ойлануына, жеке қалуына мүмкіндік берген. Содан кейін өзі жертөлеге түсіп, аяқталмаған кітаптарын оқып, бітірген. Жазушыдан соғыста қандай кітап оқығанын сұрағанда Абайды жанынан тастамағанын, қазақтың басқа да жазушыларының кітабын оқығанын айтқан. Бір сөзбен айтқанда, Абайды әркім өзінше сүйіп, өзінше түсінетініне көзі жеткен. Одан бөлек, Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігі», «Севастополь әңгімелерін», Пушкин мен Лермантовтың әскери прозасын, адмирал Нахимовтың, адмирал Макаровтың, ағылшын адмиралы Нельсонның кітаптарын парақтаған.
«Москва түбінде тұрғанда Қазақстаннан алдырып, Шоқан Уәлиханов шығармаларының ертеде шыққан басылымын оқыдым. Ал «Абай» романының бірінші кітабы мен қолыма соғыста жүргенде тиді. Өз қолыммен автограф жазып оны Мұқанның өзі жіберді. Мен оны оқып шығып, Мұқаңа арабша 6 бет хат жаздым. Мұқаң менің кітапқа берген бағама разы болып, 3 бет жауап жолдады. Содан соң Сәбит автограф жазып «Жұмбақ жалауын» жіберді. Мен оны сонау Қиыр Шығыста жүргенде оқыған едім. Бұл білетін адамдардың жібергені. Ал мүлде білмейтін адамдардан және екі кітап алдым. Олар Омар һаямның өлеңдер жинағы мен Сағдидің «Бустан» атты кітабы», – деп жазылған «Ақиқат пен аңыз» кітабында.
Майданға қатысқан ақын-жазушылар арасында Қасым Аманжолов, Баубек Бұлқышев, Сырбай Мәуленов, Дихан Әбілов, Мәлік Ғабдуллин, Ілияс Есенберлин, Тахауи Ахтанов және тағы басқасы бар. Олардың отты шығармасы майдандағы жауынгермен қатар тылдағы еңбек адамына да дем берген.
Осыдан-ақ рухани қарудың күші басым екенін байқаймыз. Мысалы, Жамбыл Жабаевтың «Ленинградтық өренім» өлеңі талай қазақ жауынгерінің кеудесінде жеңіс алауын жаққан. Мұхтар Әуезовтің «Абай» романының бірінші кітабы майданға жеткенде қосымша күш жеткендей әсері бары білінген. Одан бұрын солдаттар Абай Құнанбайұлының өлеңдері мен қара сөздерін жанына серік еткен. Аталған шығарма ұлттық рухты көтеріп, адамгершілікке, отансүйгіштікке үндеген. Махамбет Өтемісұлының толғауларын да жата-жастана оқығандар бар. «Қобыланды», «Алпамыс», «Ер Тарғын» сияқты эпостық жырларын жатқа соққан. «Орта толсын» дегендей, өзара жыр-қымызын сапырып, бойға тарата, қанып ішуге тырысқан.
Жоғарыда айтқанымыздай, «Ленинградтық өренім» өлеңі Ленинград жау қоршауында қалғанда туған жыр. Өлең қауымға тарай сала орысша аударылып, майдан даласын «аралап» кеткен. Тіпті, «жаудың зәресін алған өлең» дейтін аты бар. Жамбыл жыры Москва, Ленинградтан бөлек, Украина, Беларусь, Солтүстік-Батыс, Калинин, І-ІІ Прибалтика және басқа да батыс майданындағы дивизияға жеткен. Жауынгерлер көз жасына булыға, рухтанып тыңдаған деседі.
Майдангер ақын Қасым Аманжоловтың «Оралым» өлеңі туған жерін сағынған әрбір жауынгердің бойтұмарына айналған. Ал «Ақын өлімі туралы аңыз» дастаны – соғыс картинасын суреттейтін лирикалық-романтикалық поэма. Осы шығарманың аудармасын оқыған орыс ақыны Николай Тихонов «қазақ-совет поэзиясының інжу-маржаны» деп баға берген екен.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі поэзия десе, бірден Әбу Сәрсенбаев еске түседі. Ол «Совет жауынгері» газетінде әскери тілші болып істеген. «Балқан шежіресі», «Балтон жырлары», «Мазасыз Украина» өлең циклдары жарық көрген. Бір ғана «Ақша бұлт» өлеңінде лирика тұнып тұр. Мәселен, сол өлеңде ақша бұлттан сүйген жарының халін сұрап, «бұрышына сәлем түйіп, ұшырған ба орамалын?» дегені жүректі тербейді.
«Уа, ақша бұлт, айтшы маған,
Айтшы маған, қайдан келдің?
Ақ төсінен күн сүйгенде
Жаралдың ба Алатаудан» деген жыр жолдарынан кейін даңқты ақынды жұрт «Ақша бұлт ақын» деп кеткен.
Жан тебірентер жазба
Майданда қан кешіп жүріп, қағазға көрген-білгенін түсіру – жан тебірентерлік жайт. Ал тылда жүрген бала үшін жауынгердің ерлігі жайында есту, білгенін оқу бір ғанибет еді. Масақ теріп жүріп, түнде тығылып бидай қуырғанда анасының айтқан аңызға бергісіз әңгімесін еске түсіретін. Сөйтіп жүріп, қарнының ашқанын, шаршағанын ұмытып кететін. Бұл – соғыстан келген хатты, әсіресе Баубек Бұлқышев шығармасын оқыған қазақтың күйі еді. Бұлқышевтің рухқа, жалынға толы шығармасы майдандас достарын да серпілтіп тастайтын. Оның отты жырын оқығандар Баубекке арнап 200-ге жуық хат жіберген. «Комсомольская правда» газетінің фронт бөлімінің меңгерушісі Юрий Жуков оны газетке шақырып, жұмыс істеуін сұраған. Сонда батыр шығармашылығын соғыстан кейін қолға алатынын, әзірге Отан үшін от кешуге бекінгенін айтқан. Дегендей, Баубек Бұлқышев «Заман біздікі», «Өмір сүргім келеді» деп жүріп, 28 жасында майданда ерлікпен қаза табады.
Расымен, соғыс тұсында жауынгерлерді рухтандыру үшін «Отан қорғаушыға арналған кітапханалар» жұмыс істеп, газеттер, кітапшалар, поэзия жинағы басылған. Қалтаға сыйып кететіндей кішкентай форматта шыққан. Майдан жайында газеттерде ақын-жазушылардың өлеңі мен очерктері жарық көрді. Әсіресе, Әбу Сәрсенбаев, Диқан Әбілов, Сырбай Мәуленов, Қасым Аманжолов, Бауыржан Момышұлы және тағы басқасының реалистік тұрғыда, патриоттық сезімге толы туындылары қолдан-қолға тимей оқылды. Әскери публицистика жанрына қанат бітті. Мысалы, Мәлік Ғабдуллиннің «Майдан очерктері», «Алтын жұлдыз» очерктер жинағын шығарды. Ғабдуллин қай очергінде болмасын ерлікті, өрлікті суреттеп, жанқияр батыр портретін жасап шықты. Жұбан Молдағалиевтің «Халық қаһармандары» очергінде бір топ қазақ жауынгерлерінің ерлігін әңгімелейді. Ал Сырбай Мәуленовтің «Қанға боялған блокнот» очергі жерлесі, аға лейтенант Зейнолла Әбеновке арналған. Сәбит Мұқановтың «Батыр қыз» очеркі Кеңес Одағының Батыры Мәншүк Мәметованың ерлігі жайында өрілген. Оның қайтпас-қайсар мінезі, өмірінің соңғы күндері бейнеленген. Очеркте Мәншүктің «Өзің өлме, жауыңды өлтір, ал мерт бола қалсаң, дұшпанға кек жібермей, жастығыңды ала кет!» дегенін оқығанда оның айбынды, сертіне берік болмысы көз алдыңа келеді.
Соғыс бәрін талқандады. Бір үйдің үмітін әкетті, жарығын сөндірді, қимасын қан майданда қалдырды. Ал мұны мәңгілік есте сақтаудың жолы – жазу. Сондағы күйді, сезімді, ерлік пен жанқияр шешімді келешекке қалдырар белгі – қағаз. Осылайша, қазақтың Екінші дүниежүзілік соғысы жылдарындағы болмыс-бітімі, тіршілігі қағазға қанмен жазылды. Майдан біткен соң да, соның лебімен «Қазақ солдаты», «Қаһарлы күндер», «Ақиқат пен аңыз», «Тағдыр», «Ұшқан ұя» дүниеге келді. Әлі күнге Бердібек Соқпақбаевтың «Өлгендер қайтып келмейдісін» оқығанда кейіпкердің басынан сипап, «Ай мен Айшадағы» Барысханды жетелеп жүргің келеді. Әдебиеттің бір бұрылысынан Қайрош қол бұлғап, Ержан командир жол сілтеп тұрғандай көрінеді.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ