ЖИ технологияларының үздіксіз әрі тез дамуы және оның мүмкіндіктері шектеусіз екені кейбір жағдайда алаңдаушылық тудырады. Бірнеше жыл бұрын қиял-ғажайып болып көрінетін дүниелер қазір шындыққа айналып келеді. Кейінгі кездері «дүниеге келген» адам секілді жасанды интеллект үлгілері батыл гипотезаның мүмкін екенін мойындатып отыр. Бірақ ЖИ чат-боттарын шындық машиналары деп қабылдау – үлкен қателіктерге ұрындыруы әрі қауіпті болуы мүмкін. Сондықтан Еуропа қауіпті ЖИ жүйелеріне тыйым салып жатыр. АҚШ адам қадірін сақтау туралы талап қойса, Қытай deepfake пен ұсыныс алгоритмдерін қатаң реттеп отыр.
Академиялық адалдық қағидаты сақталуға тиіс
– Дайындалып жатқан «Жасанды интеллект туралы» заң жобасында мұғалімдер мен оқушылардың ЖИ-ді қалай немесе не үшін пайдалануы керектігі туралы қандай нормалар бар? Сондай-ақ ЖИ-дің мектептерге енудегі пайдасы мен зиянының аражігін қалай ажыратуға болады?
Нұртай САБИЛЬЯНОВ, Мәжіліс депутаты:
– Қазіргі кезде Парламент Мәжілісінде «Жасанды интеллект туралы» заң жобасы жан-жақты талқылануда. Қоғамда талқыланып жатқан жасанды интеллектке қатысты сұрақтардың барлығы осы заң жобасының аясында қарастырылып, құқықтық тұрғыдан реттелуі көзделуде.
Заң жобасында жасанды интеллектті әртүрлі салаларда, соның ішінде мемлекеттік органдарда қолдану ерекшеліктері қарастырылған. Осы тұрғыда жасанды интеллектті білім беру жүйесіне енгізу ерекше маңызға ие. Жасанды интеллектті білім беру ұйымдарына енгізудің негізгі мақсаты – білім сапасын арттыру, оқу процесін жетілдіру және оқушыларды заманауи технологияларға икемдеу. Жасанды интеллект әрбір оқушының қажеттілігіне бейімделген білім беру бағдарламаларын ұсынуға, жеке ұсыныстар беруге мүмкіндік береді. Мұғалімдерді кейбір әкімшілік және әдістемелік міндеттерден босатуға септігін тигізетін болады.
Оқушылар жасанды интеллектті білім алудың, зерттеудің, шығармашылықпен айналысудың тиімді құралы ретінде пайдалануға тиіс және оның тек көмекші құрал екенін, ол адамның логикалық ойлауын алмастырмайтынын терең түсінуі қажет. Олар академиялық адалдық қағидаларын сақтау, жасанды интеллект көмегімен көшіруге жол бермеу және осы технологияны мектептің ішкі тәртібіне сай дұрыс пайдалану тұрғысынан жауапкершілікке ие болуға тиіс. Сонымен қатар оқушыларда цифрлық сауаттылық пен жасанды интеллект ұсынған ақпараттың мазмұны мен мақсатын түсініп, оны саналы түрде пайдалану мәдениетін қалыптастыру қажет.
Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВА, Мәжіліс депутаты:
– Жасанды интеллект мектептерге әлі енбеді. Енгізу үшін ең алдымен академиялық адалдық ережесі енгізіліп, жасанды интеллектті қашан қолданады, қалай қолданады, аражігін ажырату қажет. Жасанды интеллект – білім сапасын арттыру, оқушылардың жеке қабілеттеріне сай оқу траекториясын құру және оларды болашақтың цифрлық дағдыларына бейімдеуде оқушылар үшін тек көмекші құрал, ойлау, талдау, іздену, шығармашылық қабілеттерін ұштауда да тек қана көмекші құрал. Оқушылар жасанды интеллектті саналы түрде, академиялық адалдық қағидаты негізінде пайдалануға тиіс. Бұл дегеніміз – академиялық адалдықты сақтау, барлық ақпарат көздеріне сыни көзқараспен қарау, өзіндік ойлау қабілетін төмендетпей, AI-ды тек көмекші құрал ретінде пайдалану. Сонымен қатар дербес деректердің қауіпсіздігін сақтау, этиканы сақтау оқушылардың жауапкершілігіне кіреді.
Жасанды интеллект – заманауи құрал. Бірақ ол педагогті алмастырмақ емес. Керісінше, ұстаздың рөлі мен кәсібилігіне жаңа серпін деп санаймын. Білім берудің өзегінде адам тұруға тиіс. Сондықтан қандай дамыған технология болмасын, басты шешім де, басты жауапкершілік те ұстазда. Халықаралық тәжірибе осыны дәлелдейді. Финляндия білім жүйесінде жасанды интеллект оқу процесін жекелендіру мен саралауда пайдаланылады. Бірақ шешуші рөл – ұстазда: ол оқушының нақты жағдайын, психологиялық күйін, әлеуетін бағалай алады. Ал Жапонияда технология тек көмекші құрал ретінде қарастырылып, әрдайым педагогтің бақылауында болады. Ұстаз – тек білімді үйретуші ғана емес, тәрбиеші, бағыттаушы және шабыттандырушы тұлға. Германияда да оқыту барысында ЖИ қолданылса да, сабақ мазмұны мен формасын таңдауда соңғы сөз – мұғалімде. Бұл елдерде жасанды интеллект – тек талдау, ұсыныс, автоматтандыру құралы. Ол балаға эмоциялық қолдау көрсете алмайды, оның талантын терең сезіне алмайды, тәрбиелік ықпал жасай алмайды. Ал бұл – тек мұғалімнің кәсіби шеберлігіне байланысты.
Жасанды интеллект – көмекші құрал, бірақ шешуші рөлде емес. Білім саласындағы шешуші рөл әрдайым Ұстазда. Оның кәсіби таңдауы, жүрекпен оқытуы, шәкіртке деген шынайы ықыласы ешбір технологиямен алмастырылмайды. Жасанды интеллектті оқу процесіне қолданудың қатаң тәртібі – бұл білім беру жүйесінде ЖИ технологияларын пайдалану кезінде нақты ережелер мен бақылау механизмдерін білдіреді. Сонымен қатар балалардың жеке мәліметтері, оның ішінде биометриялық деректер де бар, ешбір жағдайда коммерциялық немесе өзге де рұқсат етілмеген мақсаттарда пайдаланылмауға тиіс. Бұл заң жобасында нақты қарастырылды. Осы нормалардың орындалуын арнайы уәкілетті мемлекеттік органдар тұрақты түрде бақылап, қажет болған жағдайда тиісті шаралар қабылдайтын болады. Яғни, ЖИ қолдану тек технологиялық ілгерілеу емес, сонымен қатар этикалық жауапкершілік пен баланың мүддесін қорғау мәдениетінің бір бөлігіне айналуы шарт.
Ырысбек МӘУІТ, Республикалық математиктер бірлестігінің төрағасы, ZERDELI ақыл-ой дамыту орталықтары мен мектептер желісінің негізін қалаушы:
– Өз басым бір жылт еткен жаңалық шыға қалса, мектепке енгізейік дегенге қарсы адаммын. Бірақ жасанды интеллект дәуірі басталды. Сондықтан осыған байланысты заң әзірленуі өте маңызды әрі тиімді деп ойлаймын. Себебі қазіргі жасанды интеллекттің жаппай қолданылуы бір жағынан дұрыс пайдаланбаса, оқушылардың ойлау жүйесін, ойлау қабілетін белгілі бір дәрежеде шектеуі мүмкін. Сондықтан дұрыс пайдалануды мектепке енгізудегі басты мақсаттардың бірі деп санаймын. Әрине, барлық жаңа мүмкіндіктер білім сапасын арттыруға қызмет етуі керек.
Оқушылардың жауапкершілігі мәселесіне келетін болсақ, мұнда академиялық адалдық принципі өте маңызды деп ойлаймын. Былайша айтқанда, қазір оқушылар арасында тапсырманы ЖИ-ден сұрай салатын, оның көмегіне сүйене салатын жағдайлар көбейіп кетті. Бұл оқушылардың жеке басының дамуына көптеген кедергілер келтіруі мүмкін. Сондықтан осыған қатты мән беру керек және жауапкершілік болуы керек. Сыни көзқараспен қарағанда ЖИ-дің жасап бергенінің бәрін дұрыс деп қарамай, оны талдай алу керек. Сонымен қоса, адамгершілік этиканы сақтау, біреудің мүддесіне қайшы, зиян келтіретін мақсатта пайдаланбау деген сияқты шарттар ескерілуге тиіс.
Цифрлық тәуелсіздіктің негізгі баспалдағы – отандық өнім
– Мектептерге жасанды интеллектті енгізу бойынша қандай бағдарламалар әзірленуі керек деп ойлайсыз? Білім беру бағдарламаларын, оқыту тәсілдерін әзірлеуде бірыңғай отандық жүйе қарастырылған ба?
Нұртай САБИЛЬЯНОВ:
– Қазақстанда AI Movement бірыңғай ұлттық экожүйесі құрылуда. Оның басты мақсаты – азаматтарды жасанды интеллект дағдыларына оқыту, мектептерге біріздендірілген оқу бағдарламаларын енгізу, педагогтерді даярлау және отандық цифрлық платформаларды қолдану. Сонымен қатар деректерді талдау және ChatGPT бойынша онлайн-курстар қолжетімді. Аталған бастамалар ортақ әдістемелік негізге сүйенеді және отандық жобаларды дамытуда оң әсерін тигізеді. Бұл өз кезегінде жасанды интеллект технологияларын мектепке қауіпсіз әрі жүйелі түрде енгізуге мүмкіндік береді. Жасанды интеллектті мектептерде этикалық тұрғыда пайдалану нақты нормативтік актілер мен стандарттар арқылы реттелуі қажет. Бұл жағын біз қазір қарастырудамыз.
«Жасанды интеллект туралы» заң жобасы бойынша Парламент Мәжілісіндегі Экономикалық реформа және өңірлік даму комитеті бас комитет болып табылады. Қаралып жатқан заң жобасы шеңбе-
рінде жоғарыда аталған сұрақтар толығымен қарастырылып, тиісті нормативтік құқықтық актілерге енгізілетін болады. Ең алдымен, оқушылардың дербес деректерінің қауіпсіздігі, қолданылатын алгоритмдердің ашықтығы қамтамасыз етілуге тиіс. Жасанды интеллект оқушылардың әділ бағалану, білімге тең қол жеткізу және ой еркіндігі құқығын бұзбауы керек. Мектеп ортасына енгізілетін барлық жасанды интеллект құралдары этикалық және құқықтық нормаларға сәйкестігі тұрғысынан алдын ала сараптамадан өтуі қажет. Жасанды интеллектпен байланысты заңбұзушылықтар орын алатын болса, тиісті шаралар қабылданатын болады және оны қолдануда мұғалімдерге бірнеше маңызды міндеттер мен жауапкершіліктер жүктелуі мүмкін.
Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВА:
– Ең алдымен, отандық контекске бейімделген бірыңғай білім беру экожүйесін құру қажет. Бұл жүйеде AI құралдарын қолдану бойынша әдістемелік нұсқаулықтар, цифрлық сауаттылықты арттыру бағдарламалары және мұғалімдерге арналған арнайы оқыту курстары қамтылуға тиіс. Сонымен бірге, оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай түрлі деңгейде бағдарланған модульдер жасалып, ұлттық мазмұндағы ресурстармен толықтырылуы өзекті деп санаймын. Біз бүгінгі заң жобаларын әзірлеу кезінде халықаралық тәжірибені мұқият зерттеп, ескеріп жатырмыз. Заң құжатында балаларды ЖИ-дің теріс ықпалынан қорғау шаралары қарастырылған. Атап айтқанда, білім беру өнімдерінде ЖИ-ді пайдалануға байланысты ашықтық талаптары енгізілді және барлық платформалар ЖИ технологиясының табиғаты мен оның жұмыс қағидаттары туралы нақты ақпарат ұсынуға тиіс, сонымен бірге жұмыс топтарында оқытудың толық автоматтандырылуына жол бермеу туралы ұсыныстар да талқылануда. Бұл оқушылардың сыни ойлау, шығармашылық және аналитикалық қабілеттерін сақтау үшін өте маңызды.
ЖИ жүйелерінің иелеріне қойылатын жаңа талаптар арқылы білім контентінің сапасын және оның мемлекеттік стандарттарға сәйкестігін бақылауға мүмкіндік бар. Демек, трансформация жүріп жатқанда ең басты назарда – оқушының дамуы мен қауіпсіздігі болуға тиіс. Жасанды интеллектті білім беру процесіне енгізу барысында біз тек мүмкіндіктерді ғана емес, сонымен қатар оқушылардың құқықтарын қорғауға қатысты этикалық және құқықтық міндеттемелерді де ескеруіміз тиіс. Әсіресе, оқушылардың жеке деректерінің тарап кету қаупі бар. Осы қауіп-қатердің алдын алу үшін ЖИ негізіндегі білім беру платформаларына деректерді қорғаудың жоғары стандарттарын сақтау жөнінде нақты талаптар енгізілді. Яғни, барлық цифрлық шешімдер балалардың жеке өміріне қол сұқпау қағидатын басшылыққа алуы тиіс.
Ырысбек МӘУІТ:
– Нақты бағдарлама бекітілуі керек және ұлттық білім берудің ЖИ-ға байланысты да цифрлық платформасы болуы керек деп ойлаймын. Сол платформада ең маңызды бастамалар, бағдарламалар және арнайы курстар топтастырылуы керек. Заманауи талаптарға сәйкес жасақталған платформада оқушының немесе мұғалімнің уақытын үнемдеуге, тез ақпарат алуға, мотивациялық тапсырмаларды орындауға арналған бағдарламалар қолжетімді болса, алған ақпаратты ары қарай әрбір қолданушы қажетіне қарай өзі жетілдіруіне мүмкіндіктер жасалса деген ұсынысым бар. Тағы бір ескеретін мәселе – адам дайынға, жеңілге жүгіре беруі мүмкін, шығармашылық ойлаудан гөрі техникалық жақтарына кетіп қалуы мүмкін. Сондықтан мектепке ЖИ-ді пайдаланудың арнайы дәрістерін, сабақтарын кіргізу керек. Пайдасы мен зиянын арнайы түсіндіру қажет. Арнайы практикалық зерттеу жұмыстары болуы керек деп ойлаймын. Заң жобасы қалай дайындалып жатқанынан және оқушыларды даярлауды қалай жүргізгелі отырғанын нақты хабарым жоқ. Бірақ ең алдымен мұғалімдер өзі ЖИ құралдарын толық білуі керек және оны дұрыс бағытта пайдалану жағынан талап қойылуы керек. Мұғалім өзі дұрыс пайдалана алса, оқушыға үлгі бола алады.
ЖИ қазір мектепке де келіп жатыр, оқушылар оған бірден бейімделіп кетті. Ал көптеген мұғалімдер жас ерекшеліктеріне байланысты бейімделе алмай, қолдана алмай жатқан жағдайлар өте көп. Сондықтан мұғалімдердің ЖИ-ді игеруіне қатты мән беру керек, біліктілігін арттыру курстарынан өтуге мән беру керек. Білім саласының өзінде көптеген біліктілікті арттыру курстары бар екенін білемін, алайда олардың қаншалықты тиімді бағытта жасалып жатқанын білмеймін. Мәселен, 175 бұйрық деген сияқты курстар жасауға арналған үлгілер бар, соны алады да кез келген адам өз пайдасы үшін курс жасай береді. Оның сапаны дамытуға қаншалықты үлес қосып жатқаны бақыланбайды. Соны да қадағалайтын жүйе болса деген ойым бар. Формализм емес нақты сапаға жұмыс жасайтын бағыттарды қолға алуымыз керек деп ойлаймын.
Отандық стартаптар халықаралық аренада бәсекеге қабілетті
– Елімізде цифрлық технологиялардың жылдам енуі шетелдік импорт негізінде тез жүзеге асып жатыр десек, қате емес. Осы орайда жасанды интеллектті дамыту үшін отандық ғылыми орталықтар мен стартаптарды қолдау нақты қандай бағытта дамуы қажет?
Нұртай САБИЛЬЯНОВ:
– Жалпы, елімізде жасанды интеллектті дамыту үшін Қазақстанның ғылыми орталықтары мен стартаптарын салықтық жеңілдіктер, инфрақұрылым, қаржы, мамандарды даярлау бағыттарында қолдау маңызды. Мәселен, бізде стартаптар мен инвесторлар үшін бірегей байланыс алаңы Astana Hub арқылы қалыптастырылған. 21 мамырда Парламент Мәжілісі Astana Hub-тың қызметін жетілдіруге қатысты заң жобасын қабылдады. Кәсіпкерлерге қажетті салықтық жеңілдіктер, инфрақұрылым, инвестициялық қолдаулар қарастырылды. Сонымен қатар шетелдіктермен стратегиялық серіктестіктер орнатылған. Бұл байланыстар қазақстандық стартаптардың жаһандық инновациялық тізбеге қосылуына мүмкіндік береді.
Қазір отандық стартаптар халықаралық аренада табысты бәсекелестікке қол жеткізе бастады. Сондай-ақ жасанды интеллект бойынша халықаралық орталықтың іске қосылуы – озық зерттеулердің, стартаптардың дамуына және мамандарды даярлауға түрткі болады. Айта кету керек, Қазақстан бүгінде IT дамытудың өзіндік ерекше моделін қалыптастыруда – бұл модель ашық, интеграцияланған және болашаққа бағытталған. Егер жасанды интеллект технологиялары дұрыс енгізілсе, бұл оқушылардың зияткерлік дамуын шектемейді, керісінше, оқуға деген қызығушылығын арттырады, цифрлық сауаттылықты, сыни ойлау мен практикалық дағдыларды дамытады.
Мектеп ортасында болатын өзгерістер – бұл оқытудың жекелендірілген тә-сілдерге, икемді білім беруге және оқушылардың шығармашылық әлеуетін арттыруға көшу. Осы өзгерістерге оқушыларды бейімдеуде әлеуметтік жағдайына немесе дайындық деңгейіне қарамастан, оқушыларды кең ауқымда тартуға жағдай жасау керек. Жасанды интеллектті мектептерде этикалық тұрғыда пайдалану нақты нормативтік актілер мен стандарттар арқылы реттелуі қажет. Бұл жағын біз қазір қарастырудамыз. Ең алдымен, оқушылардың дербес деректерінің қауіпсіздігі, қолданылатын алгоритмдердің ашықтығы қамтамасыз етілуге тиіс. Жасанды интеллект оқушылардың әділ бағалану, білімге тең қол жеткізу және ой еркіндігі құқығын бұзбауы керек. Мектеп ортасына енгізілетін барлық жасанды интеллект құралдары этикалық және құқықтық нормаларға сәйкестігі тұрғысынан алдын ала сараптамадан өтуі қажет. Жасанды интеллектпен байланысты заңбұзушылықтар орын алатын болса, тиісті шаралар қабылданатын болады.
Жұлдыз СҮЛЕЙМЕНОВА:
– Бұл бағытта отандық әлеуетті арттыруға негіз болатын нақты бастамалар бар. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың тапсырмасы аясында еліміздің жетекші университеттері алғашқы суперкомпьютерлерін алды. Сонымен бірге, NU жасанды интеллектті дамытуға арналған Ақылды жүйелер мен жасанды интеллект институты жұмыс істейді. Бүгінде ғылым саласына арналған заң жобалары суперкомпьютерлерді, бұлтты платформаларды және мамандандырылған жасанды интеллект жүйелерін ғылыми-зерттеу мақсатында пайдалануға мүмкіндік береді. Мұндай инфрақұрылым мен есептеу қуаты отандық университеттер мен ғылыми орталықтарға әлемдік деңгейдегі зерттеулермен айналысуға және халықаралық жобаларға қатысуға жол ашады.
Демек, бізге қажет бағыт – осындай ғылыми орталықтарды жүйелі түрде қолдап, стартаптар мен университеттер арасында кооперация орнатып, нақты өнім мен технология жасайтын орта қалыптастыру. Бұл тек цифрлық тәуелсіздікке емес, сондай-ақ ұлттық кадрларды даярлауға да зор мүмкіндік.
Әрине, біз бұл технологиямен байланысты қауіптерді де ескеруге міндеттіміз. Соның ішінде ең өзектілерінің бірі – жасанды интеллекттің балалардың когнитивтік қабілеттеріне ықпалы. Оқытуды автоматтандыру, ЖИ-ге негізделген білім беру платформалары мен цифрлық ассистенттерді кеңінен қолдану, егер тиісті бақылау болмаса, оқушылардың сыни ойлау мен шығармашылық қабілеттерін тежейді. Халықаралық тәжірибе бұл алаңдаушылықты нақты растайды. Мәселен, Еуропалық Одақ «Жасанды интеллект туралы» (AI Act) заң қабылдап, білім беру саласында қолданылатын ЖИ жүйелеріне айқындық пен түсініктілікке жоғары талаптар қойып отыр. Мұндай платформалар, мысалы, контенттің алгоритм арқылы жасалғанын нақты көрсетуі және оның қалай жұмыс істейтінін ашық түсіндіруге тиіс. Сол сияқты Қытайда да бұл технологияның мектептерде қолданылуына қойылатын талаптар, ЖИ жүйелерін әзірлеушілер мемлекеттік сертификаттаудан өтуі және оқушылардың деректерінің қауіпсіздігіне кепілдік беруі міндетті.
Ырысбек МӘУІТ:
– Отандық ғылыми орталықтар бұл жағына тез бейімделуі керек деп ойлаймын. Яғни, осы жасанды интеллектке байланысты бөлімдер тез құрылуы керек. Ғылыми зерттеу орталықтарының бұл жағынан да аяқалысы жаман емес сияқты. Бүгінде Назарбаев университетінде ЖИ және смарт жүйелер институты жұмыс істеп жатыр. Оқу орнындағы Жасанды интеллект институты (ISSAI) әзірлеген қазақ тіліндегі ірі тілдік модель қазірдің өзінде қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде мазмұн генерациялау, сондай-ақ түрік тілін қолдау арқылы көптілділікке бейімделу мақсатында жұмыстар жүргізіп жатқан көрінеді. Meta компаниясының LLaMA архитектурасына негізделген,
8 және 70 миллиард параметрлік нұсқалары бар бұл модель мәтінді аудару, реферат жасау, сұхбаттасу, контент генерациялау, сондай-ақ болашақта дыбыс пен бейне өңдеу мүмкіндіктерін жоспарлай отырып, модельдің бірнеше нұсқасын Hugging Face платформасында CC-BY-NC лицензиясымен қолжетімді етіп қойған екен. Яғни, қазақтілді контенттің ЖИ-дегі дамуы да жаман емес. Жақында қырғыздар ЖИ қырғызша сұрасақ, қазақша жауап береді деп алаңдап жатты. Демек, қазақтілді контенттің даму көрсеткіші жаман емес деген сөз. Қазір қолданыстағы ЖИ-дің пайдалы жақтары көп екенін байқаймын. Бастысы, жалпы нормаларды орындауға, баланың жеке деректеріне байланысты құпиялылықтарға, баланың психологиялық ахуалына абай болу. Отандық ғылыми орталықтар мен стартаптарды қолдау бағытын мамандар заңнама негізінде нақты шешетін шығар деп ойлаймын.
Дайындаған Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ