Сексен бестің белесінен асқан кемеңгер жазушы болашақ журналистермен кездесесіз дегенде бірден қуана келісті. Себебі көбі оны тарихшы ретінде таныса да, Қойшығара Салғараұлының әу баста таңдап алған мамандығы – журналистика. Кәсіби еңбек жолын да радиодан бастаған. «Әңгімем бір жас буынға ой салса, еңбегімнің ақталғаны» деп ойлайтын жазушы өмір жолы мен ұлт тарихын айтып, кездесуде кеңінен көсілді.
Абылайхан Дүйсенбек: Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының ауылынан шыққаныңыз тарихшы болуыңызға әсер етті ме? Жалпы, ол заманда Ахметтің кім екенін білдіңіз бе?
– Кез келген бала ақыл-есі кіргеннен кейін алдына биік мақсат қоя білуі керек. Сол мақсатқа жету жолында кездесетін қиындықтардың бәріне төзуі қажет. Дүниеде бір әке, бір шешеден туған ағайындардан да артық жақындық – мүдделес адамдардың туыстығы. Біз отырған Aiqyn газетінің аудиториясының қабырғасында суреті тұрған Әлихан, Міржақып, Ахмет үшеуі үш қиырдың адамы. Бірақ үшеуі ел мүддесі жолында біріккен жандар. Мен осы Ахмет Байтұрсынұлының ауылынанмын. Бірақ Кеңес одағы кезінде Ахметтің ауылында тұрсам да, Алаш арысының атын білмей өстім. Ахмет түскен үй де, оның туыстары да халық жауы атанып, түгел сотталып кетті. Біз сондай заманда өстік, айналайындар!
Ақгүл Қуанышбай: Әңгімені балалық шағыңыздан бастайықшы. Осы жерде отырған жастардың көбі бала кезімізден журналист боламыз деп армандадық. Ал сіздің журналистикаға келу жолыңыз қандай?
– Қазір біз сөз түсінуден қалдық. Сіздер таңдаған мамандық дәл бүгін таптырмайтын мамандық. Халыққа ең жақын және кез келген тақырыпты халыққа жеткізетін мамандық. Өз басым 1-сыныптан 7-сыныпқа дейін жақсы оқыдым. Мектептің алды болдым. Әкем шопан еді. Ал шопанның балаларына 7-сыныптан кейін басқа ауылға барып оқуына интернат беретін. Осылайша, орта мектепте сабақ оқымайтын балалардың ықпалында кеттім. Мектеп бітіргенде аттестатымда бір төрт болған жоқ. Кілең үштік баға болды. Менің есте сақтау қабілетім мықты еді. Мұғалім не сұраса, соны жатқа айтып беретінмін. Дәл біз мектеп бітіретін жылы, сыныбымызбен қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданына ауыл шаруашылығы бойынша жұмыс істеуге жіберді. Әкем әскерден келгеннен кейін денсаулығы сыр беріп, зорға жүр еді. Содан ауылға барып, екі жыл қой бақтым. Әкем бір жылдан кейін қайтыс болып кетті. Кеңес үкіметі саясаты бойынша әр саладан бір адамды алға шығарып, басқаларға үлгі ететін. Мен де сондай шопан болдым. Жасым толмай партияға да өттім, «Құрмет» грамотасын да алдым. Танымайтын біреулер «Қойшығара туралы» деп мені мақтап мақала да жазады. Ал қазақ «Үш күн қой баққаннан ақыл сұрама» дейді. Менде қандай білім болсын. Бірақ Құдай бағыңды ашайын десе, жақсы адамды жолықтырады екен. Орта сыныпқа дейін оқыған мектебімде ботаникадан сабақ берген мұғалімім болды. Мектеп бітіріп, елге келіп қой бағып жүрген кезде совхозға сол ағайым басқарма басшысы болып келді. Бір шаруамен алдына барғанымда жер-жебіріме жетіп ұрысты. «Сенсіз колхоздың қойы бағылмайды дейсің бе? Әкең де, атаң да қой баққаны саған аз болды ма?» деп айтпағанды айтты. Сүмірейіп, үндемей кабинетінен шығып кеттім. Әкем қайтыс болғаннан кейін сол ағайым келіп: «Қазаққа қойшы керек емес, білімді адам қажет. Қазіргі саясат қазақтың баласын көгертпейді. Мен сенен мектепте оқып жүрген кезде үміт күтетінмін. Қойды таста да, оқуға кет» деді. Өзімнің де Кенен Әзірбаев айтпақшы, «Құтылар күн бар ма екен, осы қойдан» деп жүрген кезім еді. Даладағы жұмыстың бейнетінен емес, жалғыздығынан қаштым. Тебіндікте жатып, кітап оқитынмын. Сол жерде басқарма басшысына «Оқитын ақшам жоқ. Шешем де жалғыз» деп ашығын айттым. Ол қой қырқу маусымынан кейін жіберетін болып келістік. Басқарма басшысы: «Өл, тіріл оқуға түс. Келесі жылы оқимын деп, қалада бос жүрме» деді. Жақсы адамның шарапаты деген осы екен.
Ауылдан кеткенде «мұғалім боламын» деп кеттім. Ал қандай мұғалім болатынымды білгенім жоқ. Қалада мені ауылымыздың сол жақта оқып жүрген балалары күтіп алды. «Қай факультетке барасың?» деп сұраса, не дерімді де білмеймін. Ақылдасатын да адамым болмады. Миыма келгені «қай жерге бала көп тапсырса, сол жақсы оқу» деген ой болды. Сөйтсем, ең жеңіл оқуға адам көп түседі екен ғой. Барлық факультетті аралап жүріп, Журналистика бөліміне оқуға тапсырдым. Мектепте қабырға газетіне, аудандық газетке өлең жазатынмын. Журналист деген журнал шығаратын адам, журнал шығарсам да жаман болмаспын деп сонда тапсырып жібердім.
Газет мені адам қылды
Аружан Нұрмаханқызы: Алғашқы еңбек жолыңызды журналистикадан бастасаңыз да, жұрт сізді тарихшы-жазушы ретінде көбірек таниды. Әдебиетке келуіңізге не түрткі болды?
– Оқу бітіргеннен кейінгі он жыл аймақта меншікті тілші болып істедім. Кейін «жазушы боламын» деп армандап, Алматыға қайта келдім. Журналист болып жүргенде жазған әңгімем жабық байқаудан 1-орын алған еді. Содан өзімді жазушы сезіндім. Келсем «Қойшығара деген жазушы келеді» деп ешкім күтіп отырған жоқ екен. Не Жазушылар одағына қабылдамады, не баспаға да жұмысқа алмады. Ал журналистикаға қайта баруға намысым жібермеді. Сөйтіп жүргенде тағы бір жақсы адам кездесті. Ол студент кезімде жұмыс істеген радиодағы бастығым Хайдолла Тілемісов еді. Ол кісі менің әрі ұстазым, әрі әкем болды. Мен өз айтқанымды істемей қоймайтын адаммын. Біреу ақыл айтса «жарайды» деймін де, бірақ өзім қалағанды істеймін. Оқу бітірген жылы Хайдолла Тілемісов «Алматыда қал» деп айтқан еді, бірақ мен оның сөзін тыңдамай кетіп қалғанмын. Он жылдан кейін Алматыға келгенде ағама барып, жұмыс сұрауға ұялдым. Ақшам да таусылды. Пәтердің иесі үйді босатуымды күнде сұрайды. Сөйтіп жүргенде Панфилов көшесінің бойынан Хайдолла Тілемісовпен кездесіп қалдым. Мен амандасқаннан артық, ештеңе демедім. Бетіне қарауға ұялдым. «Бәрін естіп, сенің жағдайыңды біліп жүрмін. Басыңды көтер. Өмірде бәрі болады. Енді ондай қателік жіберме. Ертең маған кел, қызмет табылады» деді. Әйелім ұл тапқандай қуанып, үйге бардым. Хайдолла аға ол кезде «Қайнар» баспасының директоры еді. Баспаға жұмысқа алатын шығар деп ойладым. Бірақ мені «Социалистік Қазақстан» газетінің әдебиет бөліміне қызметке жіберді. Ол кезде «Социалистік Қазақстанға» шығу Ғабит Мүсіреповтердің өзіне бедел болатын. Шығармасын біреуден беріп жібермей, өздері әкеліп тапсыратын. «Әдебиет бөлімінде істесең, бүкіл жазушы сенің қолыңда болады» деді Хайдолла Тілемісов. Сөйтіп, мен қайтадан журналистикаға келдім. Осы газет мені адам қылды. Сіздер қазір кітаптан оқып, атын естіп жүрген ұлы тұлғалардың талайымен сұхбаттастым. Солармен сөйлескеннен көзім ашылды. Жазушы болудың өзі мен ойлағандай оңай емес екенін, бір ойды айту керек екенін ұқтым. Сол сұхбат алған адамдарға іні болып кеттім. Олар айтқан елдік мәселелер мені 180 градусқа өзгертті.
Салтанат Жандарбекова: Тарихты жазу үшін кез келген жазушыда білім мен қор болуы керек қой. Ал сіздің алғашқы тарихи зерттеуіңіз не жайлы еді?
– Мыңжылдықта ескірмей, адамзат баласына қызмет ететін «жер» ғана. Жер мәселесін көтеруіме, қазақтың оңтүстігін жаулап алған Қоқан хандығы себеп болды. Олардың Қызылорда облысына жасаған әрекеттерінің бәрін білемін. Өйткені Қоқан хандығында төртінші билік иесі болған датқа бізге туыс болады. Иман Жүсіптің әкесі Құтпан, Құтпанның әкесі Тұрғанбай датқа. Сол датқа Қоқанның қорлығына шыдай алмай, көтеріліске шығып жеңіледі. Қоқан хандығы «халық көтеріліп кетпесін» деп айла жасап, ынтымақтастық құруға елші жібереді. Сонда Тұрғанбай датқа «Мені алдап шақырып жатқанын білемін. Мен өлгеннен кейін сендерге тимейді. Бұлай қашанғы өмір сүреміз. Не қаруымыз жоқ. Ал олар орыстан қару алып алды» деп басын құрбан етеді. Оны қоқандықтар тұтқынға алып, базардың дәл ортасында қол-аяғын төрт бағанға керіп, үстінен қайнаған суды құйып азаптап өлтіреді. Жалғыз әйел баласы мен датқаның ұлы Құтпанды алып, елі қырылып жатқан кезде қашып құтылады. Екі баламен қашу қиынға соққанда, өз кіндігінен шыққан баланы тастап, датқадан ұрпақ қалсын деп Құтпанды алып кетеді. Сол Құтпанды Ақмола облысындағы баласы жоқ бай асырап алады. Кенесарының көтерілісіне Құтпан қатысқан. Ал Иман Жүсіпті өздерің білесіңдер. Осылайша, Қоқан хандығын зерттедім. Бір тарауын жазып, жазушы Кәрібай Ахметбекұлына оқыттым. Ол «Мына кітабың шықпайды. Шықса сен сотталасың. Не жазып жатқаныңды өзің білесің бе? Цензурадан өтпейді» деп қолжазбамды қолыма ұстатты.
Бізге шынайы тарих үйретілмеді
Дильназ Рафаилова: Сіздің Қытай еліне арнайы іс-сапармен барғаныңыз бәрімізге мәлім. Қытай жылнамаларындағы мұрағат деректерін пайдаланып, қазақ тарихын зерттеу барысында қандай қиындықтарға тап болдыңыз?
– Тарих атасы Сыма Цяньның еңбектері мені жарық дүниеге қайта алып шықты. Қытайда жүріп тарихты зерттеп, роман жазып бастадым. Ол кезде біздің не бір тарихшымыз, не бір жазушымыз Қытайдың мемлекеттік мұрағатына кіріп көрмепті. Ал кімнен сұрасаң да «біздің тарих – Қытайда» дейді. Мен мемлекеттің қолдауымен Қытайдың мұрағатына кіріп, халқымыздың тарихын түгендедім. Бірақ Қытай жоқтан құпия жасайтын ел. Сондықтан мен ол жаққа өзімді жазушымын деп та- ныстырдым. Мен архивтің директорын үйге шақырып: «Қазақта егер жол түсіп шетелге бара қалсаң, алғашқы кездескен адамың сенің туысың болады» деген мақал бар деп айттым. «Қазақстанға келсең сенің туысың мен, Қытайға келсең менің туысым сен. Қытай мен қазақ бүгін араласып жатқан жоқ. Көптеген ғасырда айтыс та, тартыс та, шабыс та болды. Мен осы халықтың тереңге сүңгіген достығын жазайын деп келдім. Басқасында шаруам жоқ» дедім. Содан кейін олар мен іздеген кітаптарды лезде тауып отырды. Олардың мұрағаты бір қаладай. Әр кітаптың үш түрлі нұсқасын береді. Біреуі қазақша, біреуі мандюрша, біреуі қытайша. Осылай мен біраз пайдалы мағлұмат алдым. Міне, бұл жақсы адамдардың көп кездескенінен.
Асыл Жиенбай: Қазір біз өзімізді «данышпан халық едік» деп мақтан тұтамыз, бірақ өткеннің ауыр сабақтарын ұмытып кеткендейміз. Сіздің ойыңызша, шын мәніндегі тарихи таным мен ұлттық сананы қалпына келтіру үшін не істеуіміз керек?
– Иә, бұл ащы да болса, шындық. Көпшілігіміз ата-бабамызды «данышпан», «кемеңгер» деп айтқанды жақсы көреміз. Бірақ «Неліктен сол данышпан халық 300 жылдай бодандықта болды?» деген сұраққа келгенде бәрі тосылып қалады. Мұның себебі бізге шынайы тарих үйретілмеді. Біз мектепте де, университетте де өзіміздің терең, тұтас тарихымызды оқымадық. Кешегі күнге дейін Қазақстанның тарихы қазан төңкерісінің қарсаңынан басталатындай көрініс беретін. Одан бұрынғы мәдениетіміз, салт-дәстүріміз, өркениетке қосқан үлесіміз көмулі күйінде қалды. Сондықтан да мен өзім тарих іздеп Афинадан бастап, Ыстанбұл, Анкара, Петроград, Мәскеу, Қытайға дейін шолып өттім. Іздендім. Ізденістен шындық туады. Қазір сіздер бақыттысыздар. Интернет, жасанды интеллектіге дейін қолжетімді. Бірақ бір ескерерлігі бәрі бірдей ақиқат емес. Қай дерек дұрыс, қайсысы бұрыс екенін білу үшін көп оқу керек. Түрлі көзқарас, түрлі дерек, түрлі автор. Сонда ғана шындық айқындалады.
Өмір деген – тау. Ол таудың басына шығу оңай емес. Дауылы болады, тас түседі, көре алмайтындар, қызғанышпен қарайтындар, аяғыңнан шалатындар табылады. Бірақ бір шындық бар: егер талпынып, тырысып, адал жүрсең етекте қалмайсың. Әр адам өз биігіне жетеді. Мұның барлығының түп-тамыры – таным мен түсінік. Таным деген не нәрсе, кім деген сұраққа жауап табу. Ал түсінік – сол танымның нәтижесі. Таным-түсінігі дұрыс адамнан өткен данышпан жоқ. Өзіңді тану арқылы ғана ұлтыңды, тарихыңды, адамзатыңды түсінуге болады.
Біздің буын – шын данышпандардың соңғы көлеңкесі секілді
Жанель Еркинбаева: Ұлы Абай: «Сөз ұқпайтын ақымақтан күнде жеңілемін» деген екен. Қазіргі қоғам сөздің қадірін түсініп жүр ме?
– Тарих сөзде жатыр. Ал сөз – адамның жаратқан ең ұлы қаруы. Ғылым да, дін де адам ақыл-ойының жемісі. Эйнштейн айтқандай, бұлардың үшеуі – бір алып ағаштың бұтақтары. Бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Дінсіз ғылым – ақсақ, ғылымсыз дін – соқыр. Ал осыны ұғындыратын тарих. Тарих деген – ата-бабаның ізімен қалған өмірбаян. Адамның сәбилік шақтан бастап пендешілікке дейінгі барлық қадамын шежіредей шертіп береді. Адам алғаш жаратылғанда пәк еді, санасы таза еді. Ол алтын дәуір болатын. Кейін адам бойына нәпсі мен пендешілік араласа бастаған сәттен-ақ құлдырау кезеңі басталды. Біз қазір бесінші өркениетте тұрмыз. Бірақ тарихтағы әр өркениет шыңға жеткен сәтте қайтадан күйреген. Бұл да заңдылық. Бүгінгі жағдайға қарасақ, біз де сол күйреудің қарсаңында тұрғандаймыз.
Ең үлкен қателік адамның өзін ұмытуы. Өзінің кім екенін, қайдан шыққанын, қандай құдіретке ие екенін білмеуі. Біз өзімізді емес, өзгелерді тыңдаймыз. Өз сөзімізден емес, бөгденің сөзіне сенеміз. Сол себепті халық өз құдіретін жоғалтады. Абай айтқандай, «Қараңғыны қармап жүріп күнді күту» халіміз – осы. Адам баласының түзелуі – сана түзелгенде ғана мүмкін. Оған ешқандай үкімет, ешқандай ұран көмектеспейді. «Құдайдың екінші аты – халық» деген сөз тек халық оянғанда, халықтық сана биікке жеткенде ғана ақиқатқа айналады. Ал сана оянбаса, халық тобырға айналады. Кім көрінгеннің жетегінде кетеді. Сөз – ұлы күш. «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» дейді. Сөз – тіріні өлтіріп, өліні тірілтетін құдірет. Мөңке бидің «Естіге айтқан асыл сөз шыңға тіккен тумен тең» дегені осыдан. Есті құлақпен есті сөз тыңдалса, елдің де, ердің де бағы жанады.
Шыны керек, біздің буын – шын данышпандардың соңғы көлеңкесі секілді. Бұрынғы ақсақалдар тост сөйлемейтін. Олар сөздің қадірін білетін, елдің жайын, ұлттың мұратын сөйлейтін.
Аружан Нұрмаханқызы: Аға, жаңа бір сөзіңізде, біз бесінші өркениетте тұрмыз және құлдырап жатырмыз дедіңіз. Енді тарихымызды тану, білу тұрғысынан неден ұтылдық?
– Бұл сұраққа нақты жауап беру үшін, меніңше, университет қабырғасында бір семестр дәріс оқып шығу қажет шығар. Өйткені бұл – аса ауқымды әрі терең тақырып. Дегенмен түпкі мәніне үңілер болсақ, ғұламалар баяғыдан айтып кеткен бір-ақ сөздің айналасында топтасады. Ол «Өзіңді таны!» деген кемеңгер қағида. Кейін бұл сөзді кейбір ғалымдар «Өзіңді-өзің таны» деп түрлендіріп, терең мағына жүктеді. Яғни, адам өзін өзгеден бұрын, өзгеден артық тануы керек.
Меруерт Сәбитова: Сіз түркі халқының шығу тарихын зерттеп жүрсіз. Өркениеттің түріктерден шыққанын әлем халқы қаншалықты мойындады?
– Жазу-сызуға бізден бұрын еуропалықтар жетті. Өркениетті солар жасады дейміз. Ал олар бізді «малдың соңынан жүрген жабайылар» дейді. Сол өркениеттегі адамдардың ішінде ерекше болып тарихқа енген мақтаныштарының нақыл сөздерін келтірейін.
XIII ғасырда ағылшынның Роджер Бэкон деген философтың: «Мен Еуропа халықтарының түріктерді жабайылар дегенін түсінбеймін. Адамгершіліктің, рухани мәдениеттіліктің, ұлттық бірліктің үлгісін көрсеткен түріктерді қалай жабайы деп айта аламыз. Адамзат баласында бұларға жеткен ешкім жоқ» деген сөзі бар. XIV ғасырда немістің әрі саясаткері, әрі дінбасысы Мартин Лютер: «Ей, немістер! Түріктерді бөгемеңдер. Олар Германияны жаулап алсын. Әділеттілік пен зақымдылықтың не екенін бізге солар үйретеді» дейді. XVII ғасырдың жазушы, философы Шарль Луи де Монтескьё өзінің бір сөзінде: «Әлем халықтарының ішінде жаугершілік ерлік көрсетуден бірде-бір халық түріктерге жеткен жоқ. Түріктер шын мәніндегі әлемнің билеушісі болды. Құдай басқа халықтарды соларға қызмет етсін деп жаратылғандай етті» деген екен. Тағы сол сияқты XVIII ғасырдың ғалымы Альфонс де Ламартинде түріктер туралы: «Адамзат баласына мәдениетті, өркениетті алып келген түріктер еді. Сол арқылы адамзат баласын даңқа бөлектеген де түріктер еді. Түрікке дұшпан болу деген сөз бүкіл адамзат баласына дұшпан болу. Құдай мені сондай күпірліктен сақтасын» деген екен.
Мен білмеймін демеңіздер. Интернеттен бір ғалымды іздеп зерттесеңіздер, ол талай басқа ғалымдар мен кітаптарға алып шығады. Осындай ізденіспен оқысаңыздар сол саланың ең білгірінің бірі боласыздар.
Адамды биік ететін – ақыл мен тәрбие
Гүлнаурыз Соян: «Өркениеттің бесінші сатысында тұрмыз» деп айттыңыз және рухани құлдыраудамыз дедіңіз. Осы адами құлдырау неден басталады деп ойлайсыз?
– Адам баласы пенде емес, періште болып туды. Пенделікке көшкен – өзі. Әуелде мынандай сөз бар: «Өзіңді таны» деген. Қазір әркім өзін өзгеден артық санайды. «Өзіңді өзің таны» дегенге ешкім мән бермейді. Меніңше, өзіңді тану дегеніміз – Алла әуелі жануарлар мен тіршілік иелерін жаратып, содан кейін олардың мықтыларынан бір-бір қасиетті адамның бойына дарытып, өз тарапынан адамға адамдық қасиеттерді беруі. Яғни, адамдық – адамда ғана бар, ал өзге жануарлардың бәрінің қасиеттері біздің бойымызда бар. Енді ойлаңыз, біз – адамның баласымыз, кейпіміз – адам ғой… Міне, адам екенімізді білу, адамдық кейпімізді сақтау, адамдық қалпымызды бұзбау, адамша өмір сүру деген сөздердің барлығы осы өзіңді тануға саяды. Сонымен, өзіңді өзің танысаң ғана пенделік жолға түспейсің, адамдық жолға түсесің. Біз бәріміз ақыл, қабілет, күш тұрғысынан бірдей болып жаратылдық. Сондықтан Құдайдың берген қабілетін пайдалануымыз, өзімізді дамытуымыз керек.
Ерсұлтан Алпысбай: Сізге өмірлік бағыт-бағдар берген әкеңіздің қалдырған рухани мұрасы жайлы не айтар едіңіз?
– Мен кіндіктен жалғызбын. Шешем бірнеше құрсақ көтерсе де, бәрі шетінеп кетіпті. Кенжесі менмін. Қойшы болса да алдымызда жүрсе екен деп ырымдап «Қойшығара» қойыпты. Менің әкем – жадысы тасқа таңба басқандай мықты, көрген-білгенін ұмытпайтын ерекше жан еді. Есте сақтау қабілеті – бір бөлек әңгіме. Менің балалық шағымда, оның зердесіндей зерделі адамды кезіктірмеппін. Бірақ соншалық қабілетпен, ол тек қой бағып жүрді. Иә, аты қойшы болғанымен, заты қойшы болмады, тірі кітаптай еді. Көзін жұмып алып, қисса-дастандарды толғап отыратын. Әлдебір ескі жырлардың ішіне еніп кететін. Тек жырмен шектелмей, елге еңбегімен еленген азаматтардың да атын атап, бізге үлгі ететін. Ненің ақ, ненің қара екенін, ненің әділ, ненің әділетсіз екенін сол кең далада жүріп-ақ үйретті. Ол кезде ақсақалдар нағыз дана еді. Олар ардақ тұтылатын, арзан сөзге бармайтын. Ел тағдырын таразылайтын, сөз салмағын білетін. Мен үшін әкемнен үлкеннің бәрі әке болды. Олардың әр ісі, әр әңгімесі – өмірге ұстаздық етті. Менің жүрегімде, менің болмысымда сол әкенің ізі бар. Өмірде егер бір жақсылыққа ұмтылып, бір жарыққа қарай бет алсам – бұл әкем мен шешемнің маған берген тәрбиесінің жемісі. Себебі адамды биік ететін ақыл мен тәрбие ғой! Абай айтқандай: «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден бөлек…»
– Әңгімеңізге рақмет!
Дайындаған Көктем ҚАРҚЫН, Әсет ҚАЛИ