Алтайдың жырлап дидарын

 «...Көркем шығармада, мейлі, қанша кейіпкер болмасын, оның басты кейіп­кері біреу-ақ. Ол  шығарма атты кең сахнада бүкіл рөлді жалғыз ойнап шыға­тын ұлы актер – автордын өзі. Ол қай кейіпкерінің аузынан сөйлесе де, алды­мен оның характерін ашуға, одан типтік бейне жасауға, сосын шығарманың ішкі иірімінде өзінің өмірге, коғамға деген жеке көзқарасын білдіруге, адамдар арасындағы күрделі, күресті қарым-қатынастардың сыр-сипатын ашуға ұмтылады; сан түрлі құбылыстарға өзін­дік бағасын береді; осы арқылы өзі өмір сүріп отырған ортаның немесе белгілі бір уақыттың психологиялық болмысын көрсетеді» дейтін еді ұстазымыз. Ұстаз дегеніміз – Дидаға, жазушы Дидахмет Әшімханұлы. 

Біз Дидағаны қаршадай кезімізден бастап таныдық. «Түркістан» газетінің табалдырығын алғаш аттаған сәттен бастап-ақ ол бізге жақын еді. Біз де ағаның алдын көруге, сөзін естуге ын­талы едік. Дидағаны бізбен жақындатқан рухани әлем, мәдени кеңістік болатын. Ол біздің рухани ұстазымызға айналды.  

Бейімбетшіл еді

Дидаға әңгімені әдемі айтатын. Әңгіменің бәрі ұлтқа, ұлттың әдебиетіне келіп тірелетін. Ол кісі ең алдымен қазақтың қара сөзін ерекше қадір тұтты. Қара өлеңді көркем сөзбен кестелеген қаламгерді қасиет тұтты. Дидаға ерекше жақсы көрген жазушының бірі Бейімбет Майлин еді. «Биаға» деп бастайтын әң­гіме­сін үнемі. «Биаға» деп аяқталатын әңгіме соңы. 

«Бейімбетті неге ерекше жақсы көр­ді екен» деп ойлайтынбыз. Сұрайтын едік әуелі. Ол кісі: «Өзің қарашы, Бейім­беттің әрбір сөзі сурет болып төгіліп тұрған жоқ па? Әңгімені Бейімбеттей шебер жазған ешкім жоқ. Бейімбет көпсөзділіктен қашты. Әңгімелерінің бәрі жұп-жұмыр, жып-жинақы. Артық-ауыс, кесіп-қырқып тастайтын дүние жоқ. Сенбесеңдер, өздерің оқыңдар» дейтін. Дидаға бізді Бейімбетке осылай ғашық етті. Біз де «Шұға десе, Шұға еді» деп бастап кеп жіберетінбіз.  

«Түркістанда» жүргенде Дидағаны іздеп келетін ақын-жазушылар көп болатын. Қалихан аға (Ысқақ) жиі бас сұғады. Ол кісінің әңгімесін тыңдау –  бір ғанибет. Дидаға да соны жақсы біледі: Қалихан аға келсе, қасына бізді жинай қоятын. 

Бірде ағадан: «Мәдениетті қазақ про­засы, тіпті драманың өзі осы Жүсіпбектен басталады. Тек бір ғана Аймауытовтан айырылуымыздың өзі біздің әдебиетіміз­ді жарты ғасырға кейінге ысырып таста­ды. Бір Аймауытовтың өзі бір көркем қол, бір әскер сияқты еді! Әуезовтің өзі Жүсіпбектің шапанынан шыққан» деген Қалихан аға әңгімесін еске түсіріп,  «Сіз Бейімбет шығармаларын жиі айтасыз. Ал Қалихан аға Жүсіпбек Аймауытовты жоғары қояды» деп сұрадым. 

«Қара шалдың Жүсіпбекті биік қоя­тын жөні бар. Жүсіпбектің шығарма­лары ақ өлең боп төгіліп тұр. Сурет қан­дай, сөз қандай! Қалихан ағаңның өзгеше қадір тұтатыны сондықтан. Бірақ мен үшін Бейімбеттің жолы бөлек» деуші еді. 

Дидаға Мұқағали ақын туралы көп айтатын. Ерекше жақсы көргенін де жасырмайтын. Жұмекен Нәжімеденов деп жыр шертетін. Арасында Жарасқан Әбдіраштың  әлеміне бір сүңгіп алатын. Шерхан Мұртазаны ерекше қадір тұтты. «Шерағаңдай бас редактор болмайтын шығар, сірә» деуші еді. Ол кісіні үнемі «редактор-генератор» санауы да сондық­тан. Шерағаңнан алған тәлім-тәрбие, Қалтай Мұхамеджановтан бойға сіңірген ерекше қасиет – шәкірттерін тәрбиелеуге жететін жүз жылдық азық, мың жылдық қор еді. Ол сол тәрбиені өзінің айналасы­на жиналған жас дарындардың бойына сіңіре білді. Шерхан Мұртаза, Оралхан Бөкей салған журналистикадағы соны соқпақ Дидахмет Әшімханұлының мек­те­біне ұласты. Дидаға үнемі ақын-жазу­шылармен болатын сұхбаттарға жібере­тін. Сұхбатқа бармас бұрын ағадан ақыл-кеңес алатыным бар. Ол кісі үнемі кейіпкерімнің ерекше қырын, айрықша жазу стилі туралы ой толғайтын. Бағыт-бағдар беретін. 

Дидаға жетелеген тағы бір әлем бар: ол – Мұратбеков әлемі. «Алғашқы қар», «Менің қарындасым», «Қылау», «Рай­гүл» бізді бұрыннан қызықтыратын. Ал­ғаш рет Сайын ағадан сұхбат алғаным да есімде. Аға редакцияға өзі алып келді. Суреттерінен көргенім болмаса, алғаш кездесуім. Ағаның әңгімесі де, жылы жүзі де жадымда қатталып қалды.

Ақылдым

Екеуі бір-бірін қатты еркелетті. Дидаға «Жұрт­баеееп» дейтін фамилия­сын созып. Тұрсын аға болса, редакцияға кірер-кірместен «Әшімқаныппп бар ма?» дейтін даусы гүрілдеп. Тұрсын аға екеуі­нің достығы аңыз боп қалды. «Ақылдым еді» дейді Тұрсын аға досы туралы. 

«Ол әдебиетке «Тасмонша» арқылы келді. Ол өзінің сол тасмоншасын Қали­ханның «Бұқтырмасы» мен Оралханның «Мұзтауының» арасына мінезі кісікиік шалдың көмегімен салды және қайта бұзылмайтындай етіп салды. Оның бұл «Тасмоншасында» қаламды жаңа ұстаған балаңдық жоқ, онда кәдімгі кәнігі тас­қа­­лаушының тастаңбасы аңғарылатын. Таудың текшесіндегі тасмонша. Жұ­пыны, бірақ сырты тап-тұйнақтай, қиуы қашпаған шымыр тастар. Кірсең, ішінің түсі суық. Ал пештің көмейін көсесең, қырыс-тырысыңды жазып, алпыс екі тамырыңды иітетін ыстық. Жаның да, тәнің де жадырап шыға келеді. Тура осындағы кісікиіктеу шалдың көңіл күйі Дидахметтің де өмірлік құлақ күйіне айнал­ды. Жеке мінезі де, жазғаны да сол бір шалдың шапанының қаусырмасынан шығып жататын. Оның қалған мақсат тіршілігі «сары самауырынын» тұтатып, «сарыатанға сағым кештіріп», «асу асыр­ып», ағайындарын аралай өтіп, «бөріше ұлып», «Ақшоқыға» ұмтылумен өтті және өзінің Ақшоқысына шықты. Мен­ің ойымша, ол өзінің ант мезгілінде де, таң сызылып ағарып келе жатқан зауал таңында да  Талғардың шыңын жанарына іліндіріп барып көзін жұмғанына иман­ым кәміл. Адамдықтың да, қаламгерлік­тің де Ақшоқысына жанкештілікпен ұмтылумен өткен мұндай мақсат иесі дегеніне жетпей демін тартып, жүрегінің соғуын тоқтатпас еді» дейді Тұрсын Жұртбай.

Ол өле-өлгенше өзін осы деңгейге жеткізген барлық адамға қарыздар екенін айтып кетті. 

«Бірақ сауатымды ашып, қазақ тілін бақайшағына дейін шағып шыққаным үшін бір адамға қарыздармын. Маған қаламды ұстауға үйреткен – күрек! – деп айтып едім ғой. Күрек ұстаған саусақ қуат­ты болды. Сөзің нық, сенімді жазы­ла­ды. Күректі дұрыс ұстамасаң – қолың ойылады. Мені сол күрек жетелеп әкеп, Алматы құрылыс комбинатына әкелді. Мектептегі грамматикаға, орфоэпияға, морфологияға, ережеге кім қарапты. Тек жазуға деген ұлы құштарлық қана болды. Содан оқуға түсуге келгенде, тіл-аузым байланып қалды. Әскерде тағы мүмкін­дік болмады. Қойшы, емтиханнан өтпе­дім. АДК-ға құрылысқа орналастым. Құдай менің бақытымды ашайын деген бе, сауатымды ашайын деген бе, ҚазПИ-ді бітіріп, үй-күйі үшін осында бригадир боп орналасқан Бейсекеңнің,  сенің емес, менің Бейсекемнің қол астына тап кел­тіргені. Талабымызды білген соң шарт қойды. Шартын серт ретінде қа­был­дадық. Содан жұмыстан шаршап-шалдығып кеп, себезгіленіп аламыз да, Бейсекеңе барамыз. Аяз ба, ыстық па, сенбі ме, жексенбі ме, есеп жоқ, біз Бей­секеңнен дәріс аламыз. Әншейінде жұм­сақ мінезді Бейсекең ондайда қатқан қарағайға айналады. Миымыз бір айда ашылды, екі айда гарамматиканы көр­кем шығарма сияқты қызығып оқитын болдық, үш айда терең түсіндік. Төрт айда мәнерлеп жазуды меңгердік. Мен уни­верситеттің өзінде де қайтып грамма­тиканың бетіне қараған адам емеспін. Қазір де ережелерді жатқа айтамын. Шіркін, сол Бейсекеңнің бойында ұлы ұстаздық талант өліп қалды. Демек, сен­дердің өз Бейсекелерің (Бейсенбай Кен­­жебаев), менің өз Бейсекем (Бейсембай Байғалиев) бар. Демек, біз екеуміздің де барып түйісетін жеріміз – Бейсекеңдер, – дейтін масаттанып», Бұл – Тұрсын аға­ның Дидаға туралы айтқан бір сыры. Әдебиетке әкелген жандардың бәрінің өз орны бар шығар, бірақ Дидаға үшін Бейсембай Байғалиевтің орны бөлек-ті. Онысын мақтанып, досына жиі айтаты­ны да сондықтан болар. 

Аға өмірінің соңғы жылдарында ша­ғын бірнеше әңгіме жазғысы келіп жүр­генін айтқан екен. «Әрі ол туындының біреуі туған күніне жеткенше тәмамдалуы тиіс еді» дейді Тұрсын аға. Өкінішке қарай, жазушы ол арманына жете алмай қалды. 

«Туындысы емес, өзінің өмірінің тәмамдалғаны мәтқапылық өкініш. Неге соңғы демін ерте үзді? Неге: «Менің тәніммен қоштасқанда «Қоңырдың» айтуындағы «Сәулем-ай» әні айтылып тұрсын!» – деп аманаттады. Неге кешкі тоғызда уәделескен сөзден таңғы бесте айнып кетті? Неге «маңдайы жарылып тұрған» соңғы жинағының қолжазбасын маған беріп, алғысөзін жаздырып алмады? Неге... Білмеймін. Менің ойым­­ды дәл қазір жауабы жоқ сұрақтар ғана буып тұр. Әлде Шерхан дегдар айт­қандай: «Бірі кем дүние» деген сол ма?» дейді аға өкінішпен еске алып.

Тұрсын Жұртбай мен Дидағаның дос­тығы (таныстығы) 45 жылға жуықтап­ты. Тіпті, өмірден өткеннен соң да ұзақ уақыт шайтанқұлақтан (Тұрсын аға ұялы телефонды осылай атайды – Г.Б.) Дида­ғаңа қоңырау шалып жүріпті. Өзі ерке­летіп атайтын Дидашының үнін естігісі келген шығар. Ол кісінің жоқтығына көңіл сенбеген де болар. Дидаға қайтқан­нан кейінгі жазбасында Тұрсын аға:

«Соңғы рет жоғалтып тапқан дос­ым­ды  енді жоғалтпайтыным анық. Өйткені ол менің шайтанқұлағымдағы ғана емес, санамдағы «Ақылдым» деген атын өш­ру­­ді ұмытып кетіпті. Менімен бірге жарық дүниеде тағы да бір мерзімі бел­гісіз уақыт өмір сүргісі келген болар. Жетісімен қарайлас келген туған күнінде ұлы Дәулетке әкесінің шайтанқұлағын­дағы менің және оның «шымшыма» атын өшірмеуді өтіндім. Енді мен сол баяғы ғадетімше, кешкі он мен таңғы жетіге дейінгі бейуақтан басқа кездің бәрінде де маңызды-маңызсыз мәселе­лер туралы «Ақылдыммен» сөйлесіп тұратын боламын. Дидахметтің өзі өмір сүруін ұзартқысы келіп өшіруді әдейі «ұмыт­ып кеткен» атын енді ешкім де өшіре алмайды. Мүмкін, дауысын естіп қалармын... 

Содан бері де оның дүниеден қайт­қаны­на қырық күн толғанша  екі-үш рет хабарласып жібердім. Әзірше үнсіз. Ол жақтың қарбаласынан қолы тимей жат­қан шығар. Бірақ бір күні дауысын ести­тініме сенемін. Ол сөзсіз маған:

– Иә, «Ақылдың тыңдап тұр! – жауап береді, иә, жауап беретін сияқты» деп жазады. 

– Ол кеткенде (Дидаға) жазып едім, – дейді Тұрсын аға. – Өзің оқышы. 

Сөйтті де, «Ақылдым» деген жазба­сын қолыма ұстата салды.  

«Күні кеше қалжыңдасып, қайсы­мыз­­дың ақылды, қайсымыздың ақылсыз екенімізді шеше алмай, мына өмірдің мұңы болса, сейілтіп, ұмытқаны болса, еске алып, бірімізді-біріміз жұбататын адамдардың біразы жанымыздан кетіп жатыр. Соның бірі – Дидахмет. Өмір осы бір суық заңдылықтарымен адамдарды ойға қалдыратын сияқты. Бүгін барсың, ертең жоқсың. Бұл жалғанда бір-біріңе деген қадірің қандай болды? Ағайынға деген қадірің қандай болды? Еліңе деген қадірің қандай болды? Бәріміз де шіріген топыраққа айналамыз. Сонда біз шіріген топырақтың құрамы қандай болады деген ой санамызды торлап алды. Жан­ың­нан жақындарың кеткенде өмірдің мағынасын іздегендей болады екенсің»…

Дидаға мен Тұрсын ағаның қалжыңы да ерекше, әзілі де жарасып тұратын. Бір-бірін сөзбен қағысып тұрған бір сәт­те Дидаға Тұрсын ағаға: «Мен қайтқан кезде «Қоңырдың» «Сәулем-айы» айт­ыл­ып тұрсыншы» депті. «Сәулем-ай­дың» қай сөзі?» деп сұрайды. Сонда аға: «Сәулем-ай, өтті бір дүние дәурен-ай» деген жолын айтқан екен. «Дидахметтің де басынан дәурен өтті, бізден де өтеді. Бірақ бұл дәурендегі оның ізі көкейімізде мәңгі сақталып қалды» дейді аға. 

Тау баласы тауға қарап өседі

Алғашқы күнделіктері жеңіл-желпі, қарапайым нәрселерден тұрғанын, кейін салмақты ойларды қағазға түсіре баста­ғанын айтатын. 

Дидағаның тағы бір ерекше қасиеті – ұқыптылығы. Оқуға түскен сәтінен бас­тап күнделік жүргізгенін айтып еді. Бірде кабинетіне кірсем, ескі қағаздарды рет­теп отыр екен. Дәптердің төрт беті толық толтырылған бір қағазды көрсетіп, «кім­нің қолжазбасы екенін білесің бе?» деп сұрады. Үңіліп қарап едім, ұсақ-ұсақ жазу­ларды ажырату мүмкін емес. «Әлкей Марғұланның «Қазақ әдебиетінде» жүр­генімде жазған хаты ғой. Ішінде көп мағ­лұмат бар» деді. Одан бөлек, жазушы Жайық Бектұровтың да хаттарын іріктеп отырды. Кейін ол эпостолярлық жанр ретінде газет бетінде де жарияланды. Дидаға өзіне жазылған хаттардың бәрін реттеп, ұқыптап жинап отыратын. Аға көзі тірісінде сол сары майдай сақтаған қағаздарын жинақтап, бір кітап шығар­сам деген арманы бар еді. Өкінішке қарай, ол мақсатына жете алмады. Ол кітапта Абай, Шоқан, Ыбырай қолжаз­баларынан бастап, бүгінгі күнге дейінгі қолжазбалар енуге тиіс еді. 

Дидаға Алтайды ерекше жақсы көрді. Өзі туып-өскен Қатон-Қарағайдың жөні бөлек еді. Алтайда туды, Алатауда есейді. «Тау баласы тауға қарап өседі» деген рас екен, Дидаға өле-өлгенше қара сөзбен Алтайын жырлады. Оның лебі жазушы­ның әрбір шығармасынан сезіліп тұрды. 

Алайда... бізде қазір өкініш басым. Дидаға егер әлі де тірі жүргенінде өзі айтқан шағын шығармаларының қан­ша­масы өмірге келер еді. Иә, біз ұстазы­мыздан аяқасты айырылып қалдық. Үй­ренгеніміз көп болды ма, аз ба, оны да білмейміз. Әйтеуір, ол кісі айтқан естеліктер бар жадымызда сақталған. 

Дидағаның бір публицистикалық әңгімесінде әлдебір ақынның «Жауам деп келіп, жауа алмай кеткен бұлттар-ай!» деген өлеңін мысалға келтірген екен. Кейде бізге Дидаға да солай көріне­ді. Тым жаумады деп те, ауызды қу шөп­пен сүртуге болмас. Жазам дегені көп еді. Әттеген-айы – «көп жауа алмай қал­ған бұлтқа ұқсайтыны». 

«Оның қазақ баспасөзінде, баспа­гер­лігінде, қазақ прозасында өзі дайындаған ұл-қыздары бар. Сондықтан Дидахметтің ізі ешқашан өшпейді. Дидахметтің қазақ руханиятындағы сол бір демі мәңгілік сақталады» дейді Тұрсын аға. Иә, Дида­ғаның жанына жастар үйірсек еді. Жас буын да Дидағаны ерекше қадір тұтты.

Иә, солай. Тасқа қашалған таңба ес­кіруі мүмкін. Таңбалы тастағы бейнелер сан ғасыр бойы сыр сақтап тұр. Сол секілді адамның ісі мен ізі арттағыларға өшпес бір белгі. Дидахмет Әшімхан­ұлының артында қалған мұрасы журналистикаға иек артқан жастарға да, жазуға ден қой­ған, суреткерлікке жүк артқан жастарға да үлкен мұра.

Гүлзина БЕКТАС