Соның ішінде, «АМАNАТ» партиясы фракциясы депутаттар тарапынан айтылған ескертулерді ескере отырып, құжатты бекітуге болады деген қорытындыға келді. Жалпы, мәжілісмендер Үкіметтің есебін қанағаттанарлық деп бағалап, оны Сенаттың қарауына жолдау туралы шешім қабылдады. Осы ретте «АМАNАТ» партиясы фракциясының мүшесі, жұмыс тобының жетекшісі Ұласбек Сәдібеков өзінің қосымша баяндамасында бюджеттің атқарылу барысындағы көптеген мәселелерді кеңінен тарқатып айтып берді. Біз осы ретте Қаржы және бюджет комитетінің мүшесімен осы тақырыпта сұхбаттасқан едік.
– Ұласбек Сәдібекұлы, Қаржы министрінің айтуынша, былтырғы бюджет түсімдері 98 пайызға орындалып, шамамен 20 трлн теңге болған. Ал шығыстар – 23,6 трлн теңге, яки республикалық бюджет тапшылығы 3,6 трлн теңге немесе ішкі жалпы өнімнің 2,7 пайызын құрапты. Депуттар мұны қалай бағалап отыр?
– Ең алдымен айта кететін жайт – бюджет орындалды. Бірақ оның орындалу сапасына қатысты әлі де бірқатар мәселе бар. Бюджетті жоспарлау, жүзеге асыру және бақылау барысында жүйелі қиындықтар кездесіп отыр. Сонымен қатар күтілетін нәтижелерге толық жете алмау, бақылаудың жеткіліксіздігі және қаржыны тиімді пайдаланбау сияқты мәселелер әлі шешілмей келеді.
Бюджет саласындағы бұзушылықтар жылдан-жылға көбейіп отыр. Сыртқы мемлекеттік аудит 861,9 миллиард теңге көлемінде бұзушылықты анықтады. Бұл көрсеткіш 2023 жылмен салыстырғанда 64,8%-ға көп. Аталған соманың ішінде 154 миллиард теңге – нақты қаржылық бұзушылықтар, 708 миллиард теңге – бюджетті дұрыс жоспарламау және қаражатты тиімсіз пайдалану, 10 мыңнан астам рәсімдік (құжаттық) қателіктер бар. Сонымен қатар ішкі аудит те қосымша 81 миллиард теңге сомасында бұзушылықты анықтады.
Енді 2024 жылғы республикалық бюджеттің орындалу қорытындысына қысқаша тоқталып өтейін. Жыл қорытындысы бойынша кірістердің орындалуы – 97,2%, шығыстардың орындалуы – 97,8% болды. Кірістер 2023 жылмен салыстырғанда 2,3 триллион теңгеге көбейді. Бұл көбіне трансферттердің 1,6 триллион теңгеге ұлғаюы және 1,7 триллион теңге көлемінде қарыз алынуы арқылы қол жеткізілді. Дегенмен кіріс жоспары толық орындалмады – 609 миллиард теңге жетпей қалды. Оның ішінде 367 миллиард теңге – жиналмаған салықтар, 242 миллиард теңге – салықтан тыс түсімдер. Кіріс көлемінің азаюына бірнеше негізгі себеп бар. Біріншіден, әлемдік нарықта металдардың бағасы төмендеді. Екіншіден, бір реттік, яғни уақытша түсімдер бұл жолы түскен жоқ. Үшіншіден, бірқатар ірі кәсіпорындардың табысы азайды. Сонымен қатар бұл жағдай тек сыртқы факторлармен шектелмейді, ішкі жүйелі мәселелер де бар. Кіріс көздерін көбейту үшін қолда бар мүмкіндіктер толық пайдаланылып жатқан жоқ.
– Бюджет тапшылығына не себеп болып отыр деп айтуға болады?
– Бүгінде елімізде көлеңкелі экономика әлі де көп, бейресми жұмыс істейтін азаматтардың үлесі жоғары. Сондай-ақ экономикалық өсімді ынталандыру мен инфляцияны бақылау шаралары жеткіліксіз болып отыр. Сонымен қатар мен фискалдық және экономикалық теңгерімсіздік мәселесіне жеке тоқталғым келеді. Мысалы, өңдеу өнеркәсібі өсіп жатыр дегенмен, соңғы 5 жылда осы сала бойынша бюджетке түсетін кірістердің үлесі 13,6%-дан 10,7%-ға дейін азайған. Бұл нені білдіреді? Өндіріс өсіп жатқанымен, одан түсетін салықтар сәйкесінше көбейіп жатқан жоқ. Яғни, бұл – салық саясатының негізгі қағидаларына қайшы келетін жағдай.
Ұлттық қорға 3,8 триллион теңге көлемінде түсім түсті. Бұл жоспармен салыстырғанда 15%-ға аз. Бастапқы жоспар бойынша қорға 5,9 триллион теңге түсуі керек еді, бірақ бұл көрсеткіш кейін 1,5 триллион теңгеге қысқартылды.
2025 жылдың басында мемлекеттің жалпы борышы (қарызы) 31,8 триллион теңге болды, бұл – ЖІӨ-нің 23,5 пайызына тең. Осы соманың 30,1 триллионы – Үкіметтің борышы (қарызы).
Мемлекеттік борышты өтеу мәселесі де үлкен алаңдаушылық тудырады. 2024 жылы үкіметтік борышты (қарызды) өтеу және оған қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстар артты. Егер 2023 жылы бұл көрсеткіш бюджет шығыстарының 28,3%-ын құраса, 2024 жылы ол 41,6%-ға (5,6 трлн теңге) жетті. Бұл өте алаңдатарлық жағдай, себебі борыш көбейген сайын, елдің дамуы үшін инфрақұрылымға және халыққа жұмсалатын қаржы азая береді.
Енді шығыстар туралы айтайын. Жыл ішінде бюджет бір рет нақтыланып, 12 рет түзетілді. Дегенмен 526 миллиард теңге игерілмей қалды. Осы соманың ішінде 422 миллиард теңгесі толық қаржыландырылмау болса, 92 миллиард теңге қаражат игерілмей қалды. Ең көп қаражатты игермегендер: еңбек министрлігі – 29,1 миллиард теңге, қаржы министрлігі – 24 миллиард теңге, көлік министрлігі – 22,5 миллиард теңге. Бұл қаражаттың үлкен бөлігі жоспарланған нәтижеге жетпей қалды, әсіресе маңызды бағыттарда осындай жағдай болды. Бірнеше нақты мысал келтірейін: мәдениет министрлігі Астана қаласындағы «Бозоқ» сәулет кешенінің құрылысына бөлінген 3,9 миллиард теңгені бюджетке қайтарды. Жоба созылып кетті, ал оның құны 2020 жылдан бері 7,2 миллиардтан 17,4 миллиардқа дейін, яғни екі есе немесе одан да көп өсті.
Қаржы министрлігі тарапынан өткізу пункттерін жаңғырту және техникалық қайта жарақтандыру жобасы бойынша 24 миллиард теңгеден астам қаржы игерілмеген. Жоспар бойынша 4 өткізу пунктін қайта жаңғыртып, техникалық жабдықтау көзделген болатын, алайда нәтиже – нөл. Бұл қаражаттың қарыз есебінен бөлінетінін және біз оған сыйақы (5,7 млрд теңге) мен комиссия (1,2 млрд теңге) төлейтінімізді ескерсек, өткізу пункттері бюджетке өте қымбатқа түскенін көреміз. Бұл – қарыз қаражаты есебінен жүзеге асырылатын жобалардың жоғары шығынмен қатар, тиімділігінің төмен екенінің нақты көрінісі.
Енді «нәтижеге бағдарланған бюджет» туралы айтайын.
Оны енгізгенге 17 жыл болды, бірақ жүйе әлі де тиімді жұмыс істемейді. Кейде шығындар артқанда нәтиже нашарлап кетеді, ал кейде шығындар азайса да көрсеткіштер жақсарады. Бұл жоспарлаудың тек формальды түрде ғана жасалып жатқанын көрсетеді. Мысалы, Көлік министрлігіне бөлінген қаржы 96 миллиард теңгеден өзгермеді, бірақ жолдарды жөндеу ұзындығы 104 шақырымнан 124 шақырымға дейін артты. Ал басқа бағдарламада қаржы 3 миллиардқа азайып, жобалар саны кемігенімен, жөнделген жолдардың жалпы ұзындығы өзгеріссіз – 4,1 шақырым күйінде қалды.
Жоғары аудиторлық палата өз есебінде жоспарлау көрсеткіштерін көбінесе орындауға ыңғайлы деңгейде белгіленетінін атап өткен. Бұл өз кезегінде мемлекеттік органдардың бюджетті орындау жөніндегі жұмыстары туралы объективті ақпараттың жоқ екенін көрсетеді. Мысалы, Ауыл шаруашылығы министрлігі азық-түлікпен қамтамасыз етуді 106% орындаған, ал жоспар тек 80% болған. Ал Денсаулық сақтау министрлігі саламатты өмір салтын ұстанатын азаматтар үлесінің 34,2%-дан 32%-ға азаюын жоспарлаған. Бұл жағдайлардың неге осылай болып жатқанын түсіну қиын.
Квазимемлекеттік секторда да мәселелер бар. 2024 жылы бұл салаға бюджеттен 757 миллиард теңге бөлінді. Шоттардағы қалдықтар – 60 млрд теңге. Бұл ретте бюджетке түсетін дивидендтер 29%-ға азайды, субъектілердің қарызы 23,6 триллион теңгеге дейін өсті. Қаражаттың көбісі дамуға емес, күнделікті шығыстарды жабуға жұмсалып жатыр. Бір көзден сатып алу тәсілі арқылы жасалған сатып алулардың көлемі қысқарған жоқ. Конкурстық рәсімдерді айналып өтіп, сатып алу негіздері бұрмаланған жағдайлар да болған. Бұл бюджетке тәуелділіктің әлі де бар екенін және квазимемлекеттік сектор компанияларының тиімділігі төмен екенін көрсетеді.
– Сонымен қандай қорытындыға келдіңіздер?
– Жалпы, 2024 жылға арналған республикалық бюджеттің жоспарлы параметрлері орындалды. Шығыстар Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындауға, өңірлерді дамытуға және ел азаматтарының өмір сүру сапасын жақсартуға бағытталды. Жоғарыда аталған барлық мәселелер жұмыс тобының 10 отырысында толық талданып талқыланды. Бюджеттік бағдарламалардың 28 әкімшісі мен квазимемлекеттік сектор өкілдері тыңдалды. Мәжілістің барлық комитеттері өз қорытындыларын дайындады. Үкіметтің есебіне қатысты ескертулер мен ұсынымдар Қаржы және бюджет комитетінің қорытындысында қамтылған. Айта кету керек, былтыр айтылған ұсыныстар толық орындалған жоқ. Сондықтан Үкімет өз жұмыс әдістерін қайта қарап, тиімділігін арттыруы қажет. Биыл біз экономикалық өсім көрсеткіштерінің шынайылығына ерекше көңіл бөліп отырмыз. Инфляция, салық түсімдері мен инвестиция көлемі ескеріле отырып, жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) қалай есептелетіні туралы сұрақтар туындауда. Қосылған құн салығын (ҚҚС) қайтару мәселесіне де мұқият қарау керек. Бұл бағытта толық тексеру жүргізу қажет – қайтарылған сома нақты экспорт көлемімен және компаниялар құрылымымен салыстырылуға тиіс. Мұндай қадам орынсыз төлемдердің алдын алуға көмектеседі. Сонымен қатар заң талаптарын қатаң сақтау маңызды. Егер жобаға қажетті жобалық-сметалық құжаттар дайын болмаса, ондай жаңа инвестициялық жобаларды жылдың ортасында бюджетке енгізуге болмайды. Бұдан бөлек, Мәжіліс депутаттарының ұсынысымен бұған дейін бюджетке енгізілген жобалар кейінгі түзетулер кезінде қаржыландырудан шет қалмауын қамтамасыз ету қажет. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, Үкімет пен Жоғары аудиторлық палатаның 2024 жылғы есептерін Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатына жолдауды ұсындық.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Нұрлан ҚОСАЙ