Әйтсе де, қуантып алған қарыз кейін қинайтын қамытқа айналып жататыны да жасырын емес. Ұлттық банк биыл қыркүйекте елдегі несие портфелі 45,7 трлн теңгеден асқанын жария етті, ал басым бөлігі – халыққа берілген несие. Осы күні қарызсыз өмір сүру көп адамның арманына айналғаны жасырын емес, бірақ ол үшін қаржылық сауатымыз жете ме?
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Жолдауында халықтың табысын арттыру мен қаржылық сауаттылығын күшейтуге ерекше тоқталғаны есте.
– Азаматтардың қаржылық сауаттылығын арттыру мәселесі әлі өзекті. Осы ретте «AMANAT» партиясының бастамасымен іске асқан «Қарызсыз қоғам» жобасын жалғастыру қажет. Былтыр бұл жоба аясында 845 мың адам заңгерлік және қаржылық кеңес алып, сауатын жетілдірді. Түпкі мақсат – халықтың қарызын азайту ғана емес, табысының тұрақты болуын қамтамасыз ету, – деген еді Мемлекет басшысы.
Экономист Мақсат Халықтың айтуынша, Қазақстанда 2000 жылдардан бастап банктер жаппай халыққа несие бере бастады. Бірақ қаржылық түсіндіру жұмыстары кенже қалды.
– Батыс елдері мен араб банктері несие пайызын 3-6% шамасында ұстайды. Өйткені олардың инфляциясы төмен, ішкі нарығы өз өнімдерімен қамтылған. Ал бізде инфляция 10-25% аралығында құбылып тұр. Сол себепті банктер жоғары пайыз белгілеуге мәжбүр. Тек экономикалық тұрақтылық орнағанда ғана несие жеңілдейді, – дейді сарапшы.
Қазір ел азаматтары банктен кепілсіз, кепілді, ипотекалық және тұтынушылық бағытта несие рәсімдей алады. Ең бастысы – «қара тізімге» ілінбеу. Банктердің де өз есебі бар: табыссыз несие беру – көзсіз тәуекел. Сондықтан қаржылық сауаттылықты арттыру – азаматтың ғана емес, банктің де мүддесі.
Алаяқтың арбауына алданбаңыз
Жаңа технология дамыған сайын интернет-алаяқтық та көбейіп барады. ІІМ мәліметінше, 2023 жылы – 21 630, 2024 жылы 22 560 интернет-алаяқтық фактісі тіркелген. Биылғы тоғыз айда 11,6 мың жағдай анықталған. Қаскөйлер әлеуметтік желі, телефон және жалған сайттар арқылы халықты алдап, банк деректерін қолға түсіреді. Осыған байланысты eGov.kz порталы арқылы несие рәсімдеуге уақытша шектеу қою қызметі енгізілді, азамат өз атына қарыз рәсімделмеу үшін онлайн тыйым сала алады.
ІІМ Киберқылмысқа қарсы департаменті былтыр 51 мың профилактикалық кездесу өткізіп, 770 мыңнан астам жадынама мен брошюра таратқан. Сонымен қатар 9 мыңнан астам ақпараттық материал БАҚ бетінде жарияланып, «Абайлаңыз, алаяқтар!» атты 1123 ролик пен 804 билборд ел бойынша орналастырылды. ІІМ Баспасөз қызметінің бас сарапшысы Меңдолла Шамұратов та алаяқтардан сақ болудың әлі де маңызды екенін айтады.
– Егер киберқылмыстың құрбаны болып қалған жағдайда, азаматтар шұғыл түрде полицияға жүгініп, болған жағдай бойынша толық ақпарат беруі қажет. Оған қылмыскердің жәбірленушімен қандай абоненттік нөмір арқылы хабарласқаны, байланыс түрі, алдау тәсілі, ақша қандай тәсілмен аударылғаны, аударылған есеп шот туралы ақпарат, келтірілген залал мөлшері және сол сияқты ақпарат қоса беріледі. Ақпарат неғұрлым нақты және уақытылы полиция қызметкерлеріне жеткізілген жағдайда қылмыстың ашылуына тікелей әсерін тигізеді. Өз деректеріңізді ешкімге бермеңіз, – деді ІІМ өкілі.
Қоғам қандай көмек алып жатыр?
Бүгінде азаматтардың қаржылық сауаты артып келе жатқаны рас. FinGramota.kz, Gogamfin.kz секілді порталдар мен «Атамекен» ҰКП, «Даму» қоры арқылы кәсіп пен жинақ мәдениеті жайлы кеңес беріліп жүр.
2024 жылы банкроттық туралы заң бойынша 83 057 өтініш тіркелсе, 2025 жылдың алғашқы 5 айында 77 106 адам қаржылық сауықтыруға өтініш берген. Бұл – халықтың өз қаржысына жауапкершілікпен қарауға бет бұрғанының белгісі. Парламент Мәжілісінің депутаты Үнзила Шапақтың пікірінше, қарызсыз өмірге ұмтылу – азаматтың еркіндігіне жол ашады.
– Қаржылық сауаттылық мектеп қабырғасынан басталуы керек. Әр адам өз кірісі мен шығысын жоспарлап, тәуекелді бағалай білуге тиіс. Ал мемлекет тарапынан басты міндет – халық табысын арттыру, жалақыны әділ индексациялау, шағын бизнесті қолдау және қолжетімді баспана саясатын жетілдіру, – деді депутат.
Қазақстанда қаржылық сауаттылық артып келеді. Халық қаржыны жинауды үйрене бастаған. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі дерегінше, 2025 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша салымдар көлемі барлығы 55,6 трлн теңге, жеке тұлғалардың банктегі жинақтаған қаржылары – 23,9 трлн теңге, ал заңды тұлғалардың қаржылары – 18,5 трлн теңге болған. ҚНРДА қаржы сауаттылығын арттыру басқармасының бас маманы Нұргүл Шабанова несие алуға барынша байыппен келуді ұсынады.
– Несиеге жүгінбестен бұрын ай сайынғы төлем сіздің кірісіңіздің 50%-ынан аспауға тиіс. Бұл – заңмен бекітілген шектеу. Ал егер басқа кредиттер бойынша 90 күннен астам мерзімі өткен берешек болса, жаңа қарыз рәсімдеу мүмкін болмайды. Сондай-ақ кредиттік шарттың барлық талаптарын мұқият оқыңыз. Қол қойған соң оларды өзгерту мүмкін емес. Барлық комиссияларды есептеңіз, мерзімінен бұрын өтеу шарттарын біліңіз. Төлем күнін табыс түскен күнге сәйкестендіріңіз, бұл кешігу тәуекелін азайтады. Қарыз қаражатын инвестициялау немесе тәуекелі жоғары жобаларға салу қауіпті. Несие – пайда табу емес, нақты қажеттілікті шешу құралы екенін ұмытпаңыз, – деді сарапшы.
Қаржы сарапшысы Бексұлтан Тұрсынбекұлы болса, бұл бағытта арнайы Қаржылық сауат институтын құру қажет екенін айтады.
– Басты мақсат – халықты қарыздан арылтып, табысын ұлғайту. Қаржылық білім – байлықтың бастауы. Егер қаржылық сауаттылықты түсіндіретін ғылыми ақпараттық инстиционалды орталық ашылса құба-құп болар еді. Ғылыми негіздеп, Үкіметке болжамдар мен қаржылық сауаттылықты арттыру тетіктерін ұсынып отырса, халықтың ағартушылық көзі ашылады, – дейді маман.
Таяуда Ұлттық банк базалық мөлшерлемені 18%-ға көтерді. Енді несие қымбаттайды. Ә дегеннен нарықтың кредит портфелінен ипотека, кредитті алып тастай алмайтынымыз анық. Өйткені елде ақша тұрақты айналымда тұруы қажет. Сондықтан кредиттік жүктемені ұдайы назарда ұстап, қаржылық сауатты арттырып, алаяқтарға алданбай, алаңсыз күн кешу тікелей өзімізге байланысты болып тұр.
Олжас ЖОЛДЫБАЙ