Биыл Қазақстан Мемлекеттік егемендік туралы декларацияның 35 жылдығын атап өтеді. Дәлірек айтсақ, бүгінде әлемге танылып отырған еліміздің мемлекет болып қалыптасуы тап осы кезеңнен бастау алды. Декларация республикамыздың ішкі және сыртқы саясатты өз бетінше айқындау, ресурстарға иелік ету, билік органдары мен заңнамалық жүйені қалыптастыру құқығын алғаш рет заңды түрде бекітіп берді.
Декларацияның мемлекет және құқық үшін маңызына тоқталмас бұрын, бұл құжатты Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1990 жылы 25 қазанда қабылдағанын атап өткен жөн. Декларация республика Конституциясы мен заңдарының үстемдігін және алғаш рет республикалық билік органдарының басымдығын белгіледі. Сондай-ақ ішкі әскер, мемлекеттік қауіпсіздік органдары, қаржы-несие және салық жүйелерін, азаматтық институт құқығын бекітті. Бұл еліміздің тәуелсіздік пен егемендікке жету жолындағы басты қадамы, оның мызғымас іргетасы болды.
Сурет: e-history.kz
Декларация жобасын Салық Зимановтың басшылық етуімен қазақстандық құқықтанушылар дайындағаны белгілі. Декларацияда дербес мемлекеттілік, елдің төл мәдениеті, дәстүрі мен тілін жандандыру және дамыту, ұлттың қадір-қасиетін нығайту негіздері айшықталды.
Сурет: e-history.kz
Декларация ережелері республиканың саяси, экономикалық, әлеуметтік мәселелерге байланысты бірқатар мәселелерді дербес шешу қабілетін құқықтық тұрғыдан бекітіп берді. Бұл сол уақыттағы аса маңызды қадам болды.
Сурет: e-history.kz
Бұл ретте республиканың заңдық-құқықтық дербестігін бекіткен Декларацияның 8-тармағының маңызы ерекше.
1978 жылғы Қазақ КСР Конституциясында КСР Одағының заңдарына басымдық беріліп, ал республикалық актілер тек өкілеттік берілген шекте қолданылды. Аталған тармақ республика аумағында Қазақ КСР Конституциясы мен заңдарының үстемдігін алғаш рет бекітіп берді.
Бұл республика өз еркімен мойындаған бөлігінде ғана одақтық заңдардың қолданылатынын білдірді. Оның үстіне, егер одақтық актілер республика Конституциясына қайшы келсе немесе оның егемендік құқықтарына нұқсан келтірсе, республика олардың қолданылуын тоқтата тұру құқығына ие болды.
Осылайша, ұлттық заңнаманы сыртқы араласудан қорғаудың құқықтық тетігі жасалып, орталықтандырылған модельден дербес құқықтық тәртіпке көшу ресімделді.
Құқықтық автономияға көшу мемлекеттік билік органдарының біртұтас жүйесі – Парламент, Үкімет және сот жүйесін құруға ұласты. Осы құрылымдар декларация ережелерінің іс жүзінде қолданылуын қамтамасыз ете отырып, болашақ Конституция мен басқа да конституциялық актілердің қабылдануына негіз болды. Декларацияның мазмұны терең, әлеуеті мол және онда республиканың мемлекеттілікті дербес дамытуға және нығайтуға деген ұмтылысы айқын көрсетілді.
Құқықтық тұрғыдан алғанда Декларация Қазақстанның тәуелсіз құқықтық жүйесін қалыптастырудың негізгі іргетасына айналды. Тәуелсіздік таңы атқан жылдары еліміз одақтық нормалардан тәуелсіз, жеке нормативтік база құра бастады. Бір жылдан кейін «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заң қабылданып, ол ұлттық егемендік негізін бекітіп, конституциялық құрылыстың келешек құқықтық базасын құрды. Оның негізінде 1993 жылы егемен Қазақстанның алғашқы Конституциясы қабылданды. Ол заң үстемдігін, билікті бөлу қағидатын және бастысы – адамның құқықтары мен бостандықтарын ең жоғары құндылық ретінде бекітті.
Ал 1995 жылғы 30 тамызда өткен республикалық референдумда қабылданған жаңа Конституция мемлекетіміздің тұрақтылығы мен заманауи келбетін айқындап берді.
Декларацияның 35 жылдығы ондағы негізгі принциптер мен институттарды бекіткен және одан әрі дамытқан Ата заң – Конституцияның 30 жылдығымен тұспа-тұс келіп отыр.
Елдің конституциялық процесі мен саяси жүйесінің дамуы заманауи және тұрақты мемлекетті құруға, билік институттарын нығайтуға және олардың азаматтар алдындағы жауапкершілігін арттыруға бағытталған бірқатар дәйекті реформаларға ұласты.
Тәуелсіздік жылдары Конституцияға мемлекеттің саяси және институционалдық даму кезеңдерін бейнелейтін бірқатар түзету енгізілді. Түзетулердің әрбір блогы мемлекеттік басқарудың құрылымдық жүйесін дамытуды және демократиялық принциптерді айқындап берді. Ал 1998 жылғы өзгерістер билік тармақтары арасындағы өзара іс-қимыл жүйесін нығайтты. Кейіннен, яғни 2007 жылы сайлаудың пропорционалды-партиялық жүйесі енгізілді. Мұның өзі Парламенттің саяси жаңғыруы мен өкілеттіктерін кеңейту жолындағы маңызды қадам болды. Ал 2011 және 2017 жылдары іске асырылған реформалар тежемелік және тепе-теңдік жүйесін жетілдіре отырып, өкілді органдардың рөлін нығайтты және мемлекеттің азаматтар алдындағы жауапкершілігін арттырды. Осы өзгерістер кейінгі жаңашылдықтарға негіз болды.
«Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласы бойынша Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ұсынған 2019-2022 жылдардағы реформалар – демократиялық институттарға негізделген әділ қоғам құрудың мағыналы жалғасы. Конституциялық реформалар Парламент пен жергілікті билік органдарының рөлін едәуір күшейтті. Осы реформалардың нәтижесінде азаматтардың құқықтары нығайып, құқық қорғау тетіктері күшейтілді. Сондай-ақ қоғамды демократияландыру және мемлекеттік институттардың ашықтығы қағидаттары енгізілді. Соның нәтижесінде біз егемендікті қазіргі заманғы мемлекеттіліктің ажырамас құндылығы деп білеміз.
2022 жылдан бері ұлттық мереке ретінде Республика күні мерекесі қайтадан 25 қазан атап өтілетін болды. Бұл қадам егемендіктің тарихи маңызына деген құрметті және ұлттық бірегейлікті нығайтуды білдіреді. Мемлекет басшысы айтқандай, Республика күні – халықтың бірлігі мен ынтымақтастығының жарқын нышаны, сондай-ақ мемлекеттің басты байлығы – азаматтардың Әділетті Қазақстан құруды мақсат тұтқан күні екенін айтты.
Конституциялық сотты қайта құру, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл институтын дамыту және прокуратура органдарын нығайту заңдылық және азаматтардың құқықтарының қорғалуын қамтамасыз ететін біртұтас жүйені қалыптастырды. Қазіргі жағдайда азаматтар өз құқықтарын тек сот арқылы ғана емес, конституциялық бақылау органы арқылы да қорғай алады. Конституциялық сот бүгінге дейін азаматтардың мыңдаған өтінішін қарап, заңнаманы қолдану практикасын жетілдіруде басты бағдар болған тұжырымдамалық құқықтық ұстанымдарды әзірледі. Осылайша, конституциялық бақылау органы іс жүзінде конституциялық құқық пен заңдылықтың кепілі ретіндегі маңызын дәлелдеді.
Сот төрелігінің қолжетімділігі мемлекеттің кемелдену көрсеткіші, заңның қағаз жүзінде емес, адамға қызмет етуінің шынайы көрінісі. Қазіргі таңда сот төрелігі мен процестік заңнама жүйесіндегі реформалар бірізді жүзеге асырылуда. Олардың басты мақсаты – барлық адамға қолжетімді әділ және тәуелсіз сот төрелігін қамтамасыз ету. Бұған кассациялық соттың құрылуы дәлел бола алады. Кассациялық сот биыл 1 шілдеден бастап өз жұмысына кірісіп, алдын ала іріктеусіз «үздіксіз» кассация қағидатын қамтамасыз етіп отыр.
Сонымен қатар еліміз өзін халықаралық аренада бағыт-бағдары айқын және сенімді серіктес ретінде көрсетті. Біз жүздеген екіжақты және көпжақты келісімдер жасап, жаһандық институттардың толыққанды қатысушысы болдық. Бұл күн тәртібіндегі халықаралық өзекті мәселелерді беделді халықаралық ұйымдар деңгейінде талқылауға және шешуге жол ашып отыр.
Еліміз адам құқықтары туралы халықаралық пактілерді және мемлекеттердің міндеттемелерін адал орындау және егемендігін құрметтеу қағидаттарын бекітетін халықаралық шарттар құқығы туралы Вена конвенциясын қоса алғанда, БҰҰ-ның негізгі шарттарының да қатысушысы атанды. Елімізде адам құқықтары, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес, қоршаған ортаны қорғау, осал санаттағы азаматтарды қорғау және тағы да басқа саладағы халықаралық конвенциялардың ережелері жоспарлы түрде іске асырылуда.
Бұл халықаралық міндеттемелерді сақтау бағыты ел тәуелсіздігінің құқықтық негізін нығайтып, заңдылық пен әділеттілікті қамтамасыз етуге бағытталған ішкі реформаларды толықтырады. Сондықтан мемлекеттік егемендіктің мәні өзгеріссіз қалады және ол Қазақстан халқының өз күшіне, заңның үстемдігіне, мемлекеттің тұрақтылығына деген сенімі.
Президент бастамашылық еткен қазіргі реформалар декларацияда белгіленген құқық үстемдігі, мемлекеттің адам алдындағы жауапкершілігі және билік институттарының ашықтығы қағидаттарын дамытады. Құқықтың дамуы осы құндылықтардың тұрақтылығын қамтамасыз етеді және мемлекеттің беріктігі ұрандармен емес, заңның нақты әрекетімен дәлелденетінін көрсетеді.
Саяси жүйенің дамуындағы заңды әрі қисынды қадам ретінде алдағы уақытта бір палаталы Парламентке көшу туралы ұсыныс қарастырылуда. Мемлекет басшысы Парламенттік реформа жөніндегі жұмыс тобының бірінші отырысында сөйлеген сөзінде бұл реформа еліміз үшін мүлдем жаңа басқару моделін қалыптастыратынын атап өтті.
Бұл үдерістер Мемлекеттік егемендік туралы декларация қабылданғаннан бергі және мемлекеттілікті, заң үстемдігін, әділетті мемлекет қағидаттарын одан әрі нығайтуға бағытталған реформаларды талқылауға дейінгі бағыттың сабақтастығын дәлелдейді.
Декларацияның 35 жылдығы – бұл күнтізбедегі жай ғана күн емес. Бұл біздің жетістіктерімізді бағалап, одан әрі дамудың бағыттарын айқындайтын маңызды кезең. Бүгінде біз құқықтық жүйені нығайтып, цифрлық сервистерді дамытуды, сот төрелігінің қолжетімділігін қамтамасыз етуді және азаматтардың құқықтарын қорғауға кепілдік бере отырып, еркін, қуатты және Әділетті Қазақстан құру жолын одан әрі жалғастыра береміз.
Ерлан Сәрсембаев,
Қазақстан Республикасының Әділет министрі