Авторы: Хан ұрпағы
Қолының сыртындағы жарықша жара – баяғы бетон араластырып жүрген күннен қалған. Аязда үсіп, жазда күйген сол алақанмен Жұмахан отыз жыл бойы құрылыс зауытында жұмыс істеді. Әр кірпішке, әр темірге саусағының табы қалған. Былай қарасаң, ешкім елемейтін еңбек. Бірақ сол қарапайым күндердің әр сәтінде елдің ертеңіне арналған тер, тыныс, жүрек жатты.
Жұмахан еңбекке ерте араласты. Әкесі Сланбай соғыстан кейінгі қиын жылдары ел қатарлы ауыр жұмыс істеп, отбасын асыраған адам болатын. «Еңбек – ердің атасы» деген сөзді Жұмахан бала кезінен құлағына құйып өсті. Сол себепті де ол он алтыға толған соң, арман қуып қалаға бет алды.
Алғашында ол зауытқа жұмысшы болып орналасқанда, оның қолы әлі нәзік, алақаны жұмсақ болатын. Бетон араластырғыштың қатаң ырғағы, темірдің салмағы, тас қалап, кірпіш көтерген күндер – біртіндеп сол алақандарды қатайтып, өмірдің шындығын үйретті. Кейде жұмыстан соң жастар думандатып, сыңғыр күлкіге толы кештерге бара жататын. Бірақ Жұмахан ондайға көп бара бермейтін. Үнсіз отырып, ескі шам жарығымен Абайдың қара сөздерін оқитын. Оның достары:
– Жұмахан, сен тым салмақтысың, өмірді ойын-сауықсыз қалай өткізесің? – дейтін.
Сонда ол жай ғана күліп:
– Өмірдің ең үлкен ойыны – еңбек. Ал ең үлкен сыйлығы – сол еңбектен табылған тыныштық, – деп жауап беретін.
Жастық шағында оның да арман-қиялы болды. Бірақ ол қиял байлық пен мансапқа ұмтылмады. Оның арманы – елге пайдалы адам болу. «Еңбек еткен адам – жерге із қалдырады, елге сөз қалдырады» дегенді әкесінен естіген. Сол сөзді жүрек түбіне жазып алған.
Зауыттағы алғашқы жылдары ол көп қателесті. Бетон тым сұйық болып кетсе, темір дұрыс байланыспай қалса – басшылар ұрысатын. Бірақ Жұмахан еш ренжімеді. Керісінше, қателіктен сабақ алды. «Сабырсыз еңбек – шала нәтиже» дегенді кейін ол талай жас маманға өзі де үйрететін. Жастықтың жалыны бар, бірақ Жұмаханның мінезі – от емес, шоқ еді. Ол ішінен жанатын, бірақ сыртқа көп көрсетпейтін. Сондықтан да оны көпшілік құрметтеді.
Жұмахан зауытқа алғаш келген күнін ешқашан ұмытпайтын. Қолына ауыр балға ұстаған сәтте алақаны ойылып, қан шыққан еді. Сол кезде қасында тұрған бригадир оған қарап:
– Балам, осы қолың қанша ауырса да, ертең үй салады, көпір тұрғызады. Қанша ауырса да, қасқайып шыда. Сонда сенің қолың – елдің қолына айналады, – деген еді.
Сол сөз жас жігіттің жадында тасқа басқан таңбадай сақталып қалды.
Осылайша, Жұмаханның жастық шағы ойын-сауықсыз, бірақ еңбектің салмағына толы жылдармен өтті. Оның достары бір-бірімен алыстап кеткенде, Жұмахан зауыттағы жұмысымен, Абайдың сөзімен, қарапайым тіршілігімен дос болды.
Жылдар өте келе, сол таңдауының дұрыс болғанына көз жеткізді: ойынға емес, еңбекке, уақытша қызыққа емес, мәңгілік ізге ұмтылғаны – өмірлік жолын айқындап берді.
Жұмахан жұмыстан қанша шаршап келсе де, үйдің табалдырығын аттаған сәтте бойы сергіп кететін. Өйткені ол үйде оны күтіп отырған Рахия бар. Рахия – сабырлы, сөзге сараң, бірақ жүрегі кең жан еді. Оның мінезі Жұмаханға ұқсайтын. Бір-бірін көп сөзсіз-ақ түсінетін.Жұмыстан кешке келгенде, Рахия дастарханын жайып қояды. Ас үстінде екеуі көп әңгімелеспейтін. Бір-бірінің көзінен-ақ күннің қалай өткенін ұғатын. Жұмаханның қолына қарап:
– Тағы да сызат түсіп қалыпты ғой, – деп алаңдайтын.
Жұмахан болса:
– Жарақаттың бәрі уақытша, еңбектің жемісі мәңгілік, – деп жымиятын.
Олардың шағын ғана ауласы болды. Жаз шыққанда, Рахия гүл егіп, қияр, қызанақ отырғызатын. Жұмахан таңертең ерте тұрып, сол бақшаның шөбін жұлып, суын тасып беретін. «Бақшаны күту – еңбекке үйретудің ең оңай жолы» деп айтатын ол. Сондықтан баласы Нұрхан кішкентайынан-ақ бақшада жүріп еңбекке араласты. Ауыл адамдарының өмірі бір-біріне жақын. Көршілерінің бірі той жасаса, бәрі бірге қуанады, бірінің басына іс түссе, бәрі бірге жиналады. Сол ортада Жұмахан отбасы әрқашан үлгі болатын.
– Рахия, сенің Жұмахан сияқты күйеуің бар, қандай бақыттысың, – деп кейде көршілері әзілдейтін.
Рахия сәл күліп:
– Бақыт – алтын-күмісте емес, бақыт – қолдың адалдығында. Менің Жұмаханыма қарасам, соны көремін, – дейтін.
Әкесі үнемі жұмыста жүрсе де, Нұрхан өзін ешқашан жетімсіреп сезінбеді. Өйткені әкесі бір сөз айтса да, жүрекке жететін. Кейде кешкілік екеуі ауыл сыртындағы жотаға шығып, көкжиекке көз тігетін.
– Балам, мына даланың шеті жоқ сияқты ғой, – дейтін әкесі.
– Иә, әке, – деп жауап беретін Нұрхан.
– Адамның еңбегі де осы дала сияқты. Шеті жоқ. Сен қай жерден қазсаң да, жеміс табасың. Бірақ қазбай, бос қарап отырсаң – ештеңе шықпайды.Осы қарапайым әңгімелер ұлының жүрегіне бірден жазылып қалатын. Жұмахан үшін отбасы – тыныштықтың мекені, ал ауыл – үлкен шаңырақ. Ол әрқашан ауылдың қарапайым тіршілігін қадірлейтін. Жыл сайынғы күзгі жиын-терін, қыстың қақаған аязында бір-біріне жәрдемдесуді, көктемдегі жер жыртуды – бәрін үлкен мектеп деп санады. Ауылдың қарапайым тұрмысы Жұмахан үшін Абайдың сөзімен үндесіп жатқандай еді. «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» – бұл өсиет ауылдағы әр күннің шындығы болатын.
Зауыт – Жұмахан үшін екінші үй сияқты еді. Ол мұнда күннің әр тынысын, әр сәтін жаттап алған. Қай жерден қандай дыбыс шықса, қай машинаның қай жері сыр бергенін бірден білетін. Жаңа келгендер үшін зауыт – тарсылдаған темірлердің, ауыр иістің, үнемі асыққан адамдардың ортасы болса, Жұмахан үшін ол – тәртіптің, жауапкершіліктің мектебі еді.
Жұмахан күн сайын таңғы төртте тұрады. Шәйін өзі қайнатады. Рахия әлі де төсекте. Күйеуінің үнсіз оянатын әдетін жақсы біледі. Жұмахан тыныш жүреді – төсек сықырламасын, шәугім шуламасын деп. Ол біреуге естіртпей еңбек етуді Абайдан үйренген. Абай айтқан «талап, еңбек, терең ой» – бұның өмірлік формуласы.
Жұмыста Жұмахан ешқашан дауыстап сөйлемейді. Оның үнсіздігіне бәрі үйренген. Бірақ бірде-бір жас маман одан ақыл сұрамай кеткен емес. Қайсысын алсаң да, бір мызғымас ұстын ретінде Жұмаханды таниды.
– Аға, мына бетон араластырғыш неліктен кері айналды? – деп сұраған бір жас маманға:
– Сабырсыз еңбек – шала нәтиже. Ал шала нәтиже – ертең опық жегізеді, – деп қысқа қайырған. Жауабы ауыр, бірақ дөп.
Бір жылы күзде зауыттың ауласына құйылған бетонды қатты жауын шайып кетті. Жастардың бәрі абыржып, «бәрі босқа кетті» деп көңілдері түсіп отырды. Сол сәтте Жұмахан үнсіз ғана бір күрек алып, қайтадан артық суды бұрып әкетті де, жұмысын жалғастыра берді.
– Аға, мына жаңбырды тоқтатуға бола ма? – деді бір жігіт шаршап.
Жұмахан күрегін қадап тұрып:
– Жаңбырды тоқтата алмайсың. Бірақ жаңбырмен бірге жүруге болады. Еңбек те сондай: қиындықты тоқтата алмайсың, бірақ сонымен бірге өмір сүре аласың, – деді.Сол сөз жігіттердің көкірегінде найзағайдай ойнап, әрқайсысына күш берді. Жауын астында бәрі қайтадан жұмысты жалғастырды.
Жұмаханның жалғыз ұлы – Нұрхан. Қалада оқиды. Әкесі баласын құрылысшы болсын демеді, бірақ адам болсын деді. Қандай мамандықты таңдаса да, еңбек етуден ұялмасын деді. «Ақыл – кір, оны жусаң кетеді, еңбек – дақ, ол қалса – көрінеді» деп жиі айтатын. Бұл сөздің мағынасы кейін ұлының жүрегіне тасқа басқан мөрдей басылды.Нұрханның көзімен әкесі – үндемейтін алып еді. Кішкентай кезінен қолын ұстаса, әкесінің алақаны суық, бірақ тыныштық сыйлайтын. Сол қолда жазылмаған кітап бардай болатын. Сыртқы күйі қажыған, ішкі өзегі темірдей мықты.Бір күні Нұрхан дипломын алып келгенде, Жұмахан ештеңе демеді. Құшақтап, қолын жай ғана иығына қойды.
– Балам, мен саған байлық бере алмадым, бірақ адал еңбек ет деген сөз қалдырдым. Сол сөз – менің саған берген үйім, жерім, байлығым, – деді. Ұлы үнсіз бас изеді. Сол сәтте алғаш рет әкесінің қолына үңілді – тілім-тілім жара, тарам-тарам сызат, және бірде-бір алақан терісі тегіс емес. Бұл алақандар – бір әулетті аман ұстаған тасқала еді.
Сол жылы Жұмахан зейнетке шықты. Құрылысшылар оны шығарып салғанда, бірі:
– Аға, біз сізден тас үйренген жоқпыз, адам болуды үйрендік, – деді.
Сол сәтте бір жас жігіт Жұмаханның жұмысшы күртешесін ұстап:
– Мұны музейге қою керек, ағаның алақаны тиген жерлердің бәрінде рух бар, – деді.
Үйге қайтар жолда Жұмахан радиодан Абайдың дауысын естіді. Бір заманда тасқа ой ойып кеткен дауысты. Жанарында жас іркілді.«Адам баласы еңбекпен өседі. Еңбексіз ел – жетім» деген бір шумақ жадында жаңғырып тұрды. Сол сәтте Жұмахан ұлына бұрылып:
– Ұлым, сен өмірде көп есік ашасың. Бірақ есікті қағар алақаныңда адал еңбек болмаса – ішке кіре алмайсың. Есіңде болсын, нағыз байлық – қолыңның табы қалған іздер, – деді. Нұрхан әкесінің қолын ақырын қысты. Бұл сәт – ұрпақтар үндестігі еді.
Жұмахан зейнетке шыққаннан кейінгі күндер басқаша өрнек алды. Бұрын таңғы төртте оянатын әдеті әлі де қалды. Бірақ енді зауытқа емес, аулаға шығады. Таңғы ауада тізеден шыққан шөптің иісі, шым-шымдап төгілген күн сәулесі бар. Жұмахан қорадағы ескі орындыққа жайғасып, үнсіз отырып шәй ішуді әдетке айналдырды.
Рахия кейде таңырқай қарайды: «Мына үнсіздік – қажудың белгісі ме, әлде қанағаттың белгісі ме?» деп. Бірақ Жұмаханның көзінен қажу емес, сабырдың, тіпті бір даналықтың сәулесін көреді.
Көршілері де жиі соғатын болды. Бірі бақша суарудың жөнін сұрайды, бірі малдың жемін есептеудің тәсілін. Әдеттегідей Жұмахан да көп сөйлемейді. Бірақ әр сөзі орнын табады.
– Су да еңбекке ұқсайды, – дейді ол, – көп төгіп шашсаң, кетеді. Еңбекті де бекер шашсаң, ешкім көрмейді. Ал қадағалап құйсаң, жердің де, адамның да шөлі қанады.
Осы бір мысалды естіген көршілер таңғалып:
– Аға, сіз айтқанда қарапайым тіршіліктің өзі бір кітап сияқты, – дейді.
Нұрхан да әкесінің жанында жиі болатын. Қалада алған білімі бар, бірақ ауылдың тынысы басқа. Әкесінен үйренетін дүниелер әлі таусылмағандай.
Бір күні ұлы әкесінен сұрады:
– Әке, сізге зауыттағы жылдар ауыр болған жоқ па? Қолдарыңызға қарасам, өмірдің жарасы сияқты.
Жұмахан жымиып:– Балам, ауырлықтың бәрі адамның ішінде. Ал мына жаралар – ауырлық емес, өмірдің жазуы. Жараның болғаны – тірліктің болғаны. Жазылмаған алақаннан қорқу керек, – деді.
Бұл сөз Нұрханға мәңгі есте қалар сабақ болды.
Жұмахан кейде немерелерін ойнай қарап отырады. Кішкентайлардың күлкісі – көңілдің шуағы. Немересі атасының қолынан ұстап:
– Ата, қолың неге бұжыр-бұжыр? – деп сұрайды.
Жұмахан жай ғана күліп:
– Бұл – сенің болашағыңның кірпіші, қарағым. Әр бұжырың – бір сәттің еңбегі, – дейді. Немересі түсінбесе де, әкесінің алақанын сипап, жылы леп береді. Сол сәтте Жұмаханның жан дүниесі тазара түскендей болады.
Ауылдастар зейнетке шыққан Жұмаханды жиі құрметпен атайды. Бір жиында ауыл ақсақалы:
– Біз осы күнге жеткеніміз – сендей қарапайым еңбек адамдарының арқасы. Еңбегі тасқа сіңген жан – елдің тірегі, – деді.
Жұмахан көптің ортасында қысылып отырды. Өзін ешқашан батыр да, дана да санамаған. Ол тек өз борышын өтедім деп ойлайтын. Бірақ халық берген баға – оның өмір бойы үнсіз көтерген еңбегіне қойылған ең үлкен ескерткіш еді.
Кешкілік Жұмахан үйінің алдындағы орындықта отырып, радиодан тағы да Абай өлеңдерін тыңдайды. Бір сәтте ол іштей ойға беріледі: «Абайдың сөзі – ғасырдан ғасыр асып, әр адамның жүрегіне жетеді екен. Менің қолымда еңбек қалды. Ал ұрпағымда сөз қалсын. Сол сөздің шамшырағы – Абай болсын».
Сол түні Жұмахан ұйықтар алдында баласына қарата:
– Ұлым, бізден кейінгі ұрпақ кітаппен сөйлесін. Ал біздің қолымыз – сол кітаптың мұқабасы, – деді.
Жаздың бір кешінде ауыл мектебінде «Абай және еңбек» атты кездесу ұйымдастырылды. Жастар жиналды. Мектеп директоры сөз берді:
– Балалар, біз бүгін өз арамызда қарапайым, бірақ ең ұлы ұстазды отырғыздық. Ол – Жұмахан аға.
Жұмахан сәл қысыла сахнаға шықты. Жастардың жүздеріне қарап, жүрегі елжіреп кетті. Ол көп сөйлемеді:
– Балаларым, Абай айтқан: «Еңбек қылмай ерлік жоқ». Сол сөз – менің өмірім. Егер менің қолымдағы жаралар сендерге сабақ болса, соның өзі жеткілікті. Еңбексіз адам – тамырсыз ағаш. Ал тамыры бар ағаш – дауылға да төтеп береді, – деді.
Залда тыныштық орнады. Сол тыныштықтың ішінде Абайдың даусы да, Жұмаханның жүрек үні де үндесіп тұрғандай еді.
Жұмаханның алақаны – бір ғана әулетті емес, бүтін бір елдің тірлігін сақтап қалған қарапайым еңбек символы. Сол алақандағы сызаттар – тарихтың тарам-тарам ізі, әрбір жара – адал еңбектің мөрі. Ол ешқашан атақ күтпеді, даңқ іздемеді. Бірақ оның үнсіз еңбегі – Абай айтқан «толық адам» ұғымының бүгінгі тірі бейнесі еді.
Әке мен бала арасындағы үндестік – ұрпақ жалғастығының мәңгілік шындығы. Жұмахан ұлына байлық емес, еңбектің қадірін, адалдықтың қасиетін, сабырдың салмағын мұра қылды. Бұл – алтын сарайдан да қымбат, ұрпаққа қалған мәңгілік қазына.
Жұмаханды көрген әр жас маман, әр көрші, әр шәкірт оның үнсіздігінен сөз, қарапайым қолынан кітап оқыды. Сол қол – Абайдың «еңбек, талап, терең ой» өсиетін қара жердің қыртысына қашап жазғандай болды.
Бүгінгі ұрпақ Жұмаханға қарап, мына бір ақиқатты сезінеді:байлық – жиналған дүние емес, байлық – елдің ертеңіне қалдырған адал із. Жұмаханның ғұмыры – үнсіз еңбекпен өткен, бірақ ізі ғасырлардан өшпейтін тағылым. Бұл тағылым – қазақ даласының өзіне тән ғибраты.Өйткені нағыз еңбеккердің алақаны – ұрпаққа шамшырақ,Нағыз еңбектің дауысы – халықтың жүрегінде.Ал нағыз байлық – қолдың табы қалған өмір.