Авторы: Балалық
I бөлім. Таң шапағаты мен ауыл тыныштығы
Күннің алғашқы шапағаты көгілдір аспан төсіне шым-шымдап төгілген алтын жіптей, ауыл төсін нұрға малындырып жатты. Таң самалындай тыныштыққа тек алыстан естілген қой маңырауы мен шөліркеген әтештің шақырған үні үн қосады. Бұл үн – ауыл өмірінің терең тынысы, әрбір баланың жүрегіне мәңгі сіңіп қалатын естелік.
Батыр мен Таир, елең-алаңда оянып, үйдің ауласына шықты. Жер бетінде түннің соңғы белгісіндей болып мөлдіреп тұрған шық тамшылары шөптің жапырағынан домалап түсіп жатты. Аспан көкпеңбек, ал ауа – тап-таза, балғын. Екеуі бір-біріне қарап жымиысты.
– Бүгін тағы бір жаңа күн! – деді Таир шабытпен.
– Иә, оны тек еңбекпен қарсы алайық! – деп Батыр иығындағы дорбасын көтеріп, спорт алаңына беттеді.
Бұл қос бауыр – ауылдағы грек-рим күресіне қатысып жүрген жас спортшылар. Олардың жүрегінде алаулап тұрған жалғыз арман – ел намысын абыроймен қорғап, чемпион атану еді. Еңбектің дәмін бала жастан сезінген қос жігіт таңның әр сәтін бекер өткізбей, арманына бір табан жақындай түсуді мұрат ететін.
Жаттығудан оралған сәтте, олардың алдынан мейірім мен махаббаттың бейнесіндей анасы – Жұлдыз күлімсіреп шықты. Қолындағы самауыр буы сәл-пәл бұрқырап тұр.
– Балаларым, еңбек – адамның ең асыл серігі. Еңбектің дәмін татқан ғана – нағыз жеңімпаз бола алады, – деді ол шай құя отырып, балаларына сүйсіне қарап.
II бөлім. Томиристің қылқаламы
Бұл шаңырақтың үшінші перзенті – жүрегі нәзік, жан дүниесі бояуға тұнған қыз бала – Томирис еді. Ол – табиғаттың әр сәтін, адамның көңіл күйін, ауылдың тынысын бояу арқылы сөйлететін қабілет иесі. Қылқаламы – оның ішкі әлемінің кілті, ал кенеп – көңілінің айнасы болатын.
Томирис кішкентай күнінен-ақ табиғаттың әр құбылысын таңырқай тамашалайтын. Ол үшін таңертеңгі шықтың мөлдірлігі, күннің қызғылт шапағы, шөп үстіндегі көбелектің қанат қағысы – бәрі бір тұтас поэзия секілді еді.
Сурет сабағында ол өзгеше көзқарасымен көзге түсті. Мұғалімі – Айгүл апай – оның ерекше дарынын ерте танып, ата-анасына:
– Бұл бала – табиғатпен сөйлесе алатын дарын иесі. Оны аудан орталығындағы өнер мектебіне жіберіңіздер. Оның шекарасы – тек ауыл емес, – деп кеңес берген болатын.
Жұлдыз ана қызының бойындағы көркемдік қабілетке әркез сүйсініп, оған дем беріп отырды. Ал Батыр мен Таир қарындасының әрбір жаңа суретіне қуанып, мақтанышпен қарайтын.
Бір күні Томирис «Көктемгі ауыл» атты суретін салып, үй ішін жинап алып көрсетті. Жасыл желекке оранған дала, алыстан мұнартып көрінген таулар, қора маңында жүрген қозы-лақ – барлығы шынайы бейнеленген.
– Қараңыздаршы, бұл – біздің ауыл! Көктемнің нағыз келбеті осындай емес пе? – деді ол қуана.
Анасы көзінен қуаныштың нұры төгіліп:
– Нағыз суретші боласың, қызым. Құдай сенің қолыңа шипа мен шабыт қатар берген, – деді.
Батыр болса қарындасының бетінен сүйіп:
– Сенің суреттерің – жүрекке тыныштық сыйлайды, – деді.
Сурет салатын бұрышы – Томиристің ең сүйікті орны еді. Терезеден түскен күн сәулесі қылқаламның ұшымен ойнап, суретке жылу беретін. Ол әр туындысын тек өнер емес, өз отбасының тарихы ретінде көретін. Әр бояуда – анасының мейірімі, әр сызықта – ағаларының қамқорлығы бар еді.
Ал үйдің кішкентай шаттығы – Санжар болса, Томиристің жанынан шықпайтын. Қылқаламмен салынған суреттерге үңіліп, өзінің бейнесін іздейтін. Бірде ол қарындашпен шала бүлдірген суретті көрсетіп:
– Мен де суретші болам! – деді шынайы балалық сеніммен.
Томирис бауырының маңдайынан иіскеп:
– Сен – менің ең тәтті шабытымсың, Санжар, – деді күліп.
III бөлім. Әкенің еңбегі
Бұл үйдің тірегі, төрдің иесі – Мүсілім. Ол – маңдай терін адал еңбегімен сүрткен, күннің көзін көрмей, таңның нұрымен қатар оянатын нағыз дала перзенті. Жердің иісі мен маңдай терінің дәмі сіңген жан. Оның өмірі – еңбекпен өрілген.
Аспан аясын еркін кезген, қыр мен шөптің тынысын тыңдай білетін бұл кісі ауылдағы шаруашылықтың басты тірегіне айналған. Ерте көктемде жер жыртып, жазда егін суарып, күзде орақпен алысатын, ал қыста қорадағы малдың амандығын бақылайтын. Ол үшін әр маусым – жаңа сынақ, ал әр таң – жаңа мүмкіндік еді.
Мүсілім балаларымен үнемі әңгіме-дүкен құрып, өмірдің шындығын ұғындырудан жалықпайтын.
– Балаларым, еңбексіз – өмірдің мәні жоқ. Тер төкпей, тәтті жеміс татпайсың. Адамның бақытты болуы – оның маңдай теріне байланысты. Бұл – табиғаттың заңы, – дейтін ол көзін қадап.
Батыр мен Таир әкесінің жанарынан жігер, даусынан даналық, жүрісінен жауапкершілік сезінетін. Олар әкесіне қарап бой түзеп, әр демалыс сайын қолғабыс тигізуге асығатын. Бірде шөп шабуға бірге шыққанда, Батыр орақты шеберлікпен сермей жатқан әкесіне қарап:
– Әке, сіз ешқашан шаршамайтын секілдісіз, – деді таңданысын жасыра алмай.
Мүсілім күлді.
– Шаршау бар, балам. Бірақ бұл – маңдай тердің тәтті шаршауы. Жан-тәніңмен істеген еңбек – жаныңды емдейді. Ал сендердің алдарыңда мен шаршай алмаймын, – деді.
Таир болса, шөп буып жүріп:
– Біз де сіз секілді еңбекқор боламыз, әке! – деді.
Мүсілім олардың маңдайынан сипап:
– Еңбегімен елге қадірлі болу – ер азаматтың ең биік арманы. Сендер соған жетесіңдер, Алла қаласа, – деп батасын берді.
Кешке үйге оралғанда, Жұлдыз ана дастарқан жайып, самаурынның ыстық буымен күйеуін қарсы алды. Балалар өз жетістіктерін айтып мәз болысса, Мүсілім болса, үнсіз тыңдап отырып:
– Менің еңбегім – сендердің амандықтарың, – дейтін.
Ол – шын мәнінде, қолымен ғана емес, жүрегімен еңбек ететін адам еді. Оның үнсіздігі – терең, көзқарасы – ұлағатты, сөзі – алтынға татырлық.
IV бөлім. Мектеп өмірі
Ауылдағы кішкентай ғана мектеп – сырға толы, жылылыққа тұнған әлем. Сырттай қарағанда қарапайым бір қабатты ғимарат болғанымен, ішінде балалықтың мың бояуы, қиялдың биік шыңдары, арманға ұласқан үміттің алғашқы баспалдақтары бар.
Сергеев ауылындағы мектеп – ауылдың жүрегі іспеттес. Мұндағы әр мұғалім – тек білім беруші емес, әр баланың екінші ата-анасы, бағыт-бағдар көрсетуші шамшырағы. Олар әр шәкірттің ішкі әлемін түсінуге тырысып, жүрекпен тәрбиелеуді мұрат тұтатын.
Батыр мен Таир осы мектептің спорт саласындағы мақтанышына айналған. Спорт залдың ағаш едені олардың табандарының ізін танып қалғандай. Әр сәт, әр жаттығу – болашақ жеңістің бір бөлшегі секілді еді.
Мектептегі жарыстарда олар әрдайым алдыңғы қатардан көрінетін. Дене тәрбиесі пәнінің мұғалімі – Ерлан ағай, үнемі:
– Сендер елдің үмітісіңдер! Жеңіс үшін емес, намыс үшін күресіңдер, – деп дем беріп отыратын.
Олар жүлдеден бұрын, ауылдастарының сенімін ақтауға ұмтылатын. Бұл – әр баланың жүрегінде тұнған биік борыш сезімі еді.
Ал Томирис болса, мектептің көркемдік өмірін түрлендіріп тұрған нәзік бір гүл секілді. Оның салған суреттері мектеп дәлізіндегі қабырғаларда ілулі тұратын. Көктем бейнесі, ауыл өмірі, туған жер табиғаты – бәрі-бәрі кенеп бетінде тіріліп тұратын. Әрбір туындысы – тыныс алып тұрғандай әсер қалдыратын.
Сурет пәні мұғалімі – Гүлнұр апай оның шығармашылығына сүйсініп:
– Сенің қолыңда бояу емес, жүрек тұр, қызым. Суретіңе жан бітіп, сөйлеп тұрғандай, – дейтін тамсана.
Томирис аудандық көркемсурет байқауларынан жүлдемен оралып, мақтау қағаздары мен алғыс хаттарды жинақтай берді. Бірақ ол үшін ең үлкен марапат – анасының мақтанышпен қараған жанары еді.
Сабақтан соң балалар ауыл шетіндегі өзенге қарай асығатын. Сол жер – олар үшін еркіндіктің, шаттықтың мекені еді. Тау суының салқын лебі, қамыстың сыбдыры, шалшықты жағалаудағы баланың күлкісі – бәрі балалықтың ұмытылмас сәттерін бейнелейтін.
– Міне, нағыз бақытты балалық шақ осы! – деп Батыр суға секіріп, шашыраған тамшы арасынан күн сәулесін қуалап кететін.
Таир мен достары доп ойнап, ал Томирис табиғаттың сол бір тамаша көрінісін салып отыратын. Ал кішкентай Санжар ағаларының соңынан жүгіріп, құмда ойнап мәз болатын.
Мектеп пен өзен арасындағы бұл жол – тек мекен емес, балалық шақтың белгісі еді. Бұл жолда достық, үміт, ізденіс, алғашқы армандар мен тәтті қиялдар қатар жүретін.
V бөлім. Жарысқа дайындық
Көктем көкжиекке иек артқанда, ауылға сүйінші хабар жетті: биыл аудан орталығында грек-рим күресінен ауқымды жарыс өтпек. Бұл хабар ауыл жастарының арасынан Батыр мен Таирдің жүрегін ерекше лүпілдетті. Олардың көзінде от, көкірегінде намыс лап етті.
Жеңіс туралы емес, ел намысы үшін күресу туралы ой – жүректің тереңінен шыққан шын сезім еді. Әкесінен алған тәрбиенің, анасының үмітке толы көзқарасының, ауылдың таза ауасымен тыныстаған адалдықтың жемісі болатын бұл сезім.
– Бұл жарыс – сынақ емес, мүмкіндік. Ең бастысы – ел намысын қолдан бермеу, – деді Таир бір күні таңғы жаттығу кезінде.
– Иә, жеңіске жету – арман, ал күреске дайын болу – парыз, – деп қосты Батыр ағасын.
Жаттығулар тіпті күшейді. Таң бозынан тұрып, тер төгу, кешке дейін техникалық әдістерді пысықтау – күнделікті өмір дағдысына айналды. Олардың әр қимылы – ертеңгі сенімнің кірпіші секілді қаланып жатты.
Ауылдастары да бұл жігерлі балаларға тілекші болды. Мектептің оқушылары мен ұстаздары, көршілер мен ауыл қариялары:
– Батыр мен Таир – біздің үмітіміз. Нағыз жігіттер, – деп ақ баталарын арнады.
Күткен күн де келді. Ауыл болып ат артып, аудан орталығына қарай жолға шықты. Жарыс залы – толқып тұрған теңіздей. Әр спортшының жүзінде тайсалмас тәуекел, жүрегінде намыстың алауы бар.
Батыр боз кілемге шыққанда, зал тынышталып, әр жанар оған қадалды. Қарсыласынан қаймықпай, жүректің төрінен алған жігермен шабуылдады. Әр қимылы – жаттығудың жемісі, әр әдісі – маңдай тердің тізбегі еді. Ол қарсыласын таза жеңіп, бірінші орын алды.
Таир да намысын қолдан бермей, қарсыласымен жан алысып, жан берісті. Сәл ғана ұпай айырмасымен екінші орынды иеленді. Бірақ ауыл үшін бұл – қос жеңімпаздың жеңісі еді.
Салтанатты марапаттау сәтінде мектеп директоры мінберге шығып:
– Батыр мен Таир – ауылымыздың рухани тірегі. Олар – намыстың найзасындай, ерліктің ерен үлгісін көрсетті. Нағыз ер балалар! – деп зор мақтанышпен сөйледі.
Ауылға жеңіс жалауы желбіреп, қуаныштан жүректер ән салып оралды. Жас та болса, ел үмітін арқалаған қос бауыр сол сәттен бастап ауылдағы көптеген балаға намыс пен табандылықтың символына айналды.
VI бөлім. Томиристің жетістігі
Сәуір айының соңғы күндері. Табиғат та жаңарып, даланың тынысы бояуға тұнып тұрғандай еді. Гүл ашқан бәйшешектер жер төсіне ақ перде төсеп, самал жел ауыл үстін өбіп өтетін. Дәл осындай сәтте Томириске облыстық көркемсурет байқауына қатысу ұсынысы түсті.
Мұғалімі Гүлнұр апай бұл жаңалықты ерекше толқумен жеткізді:
– Томирис, бұл – сенің талантыңның танылатын шағы. Өнер – жүректен туады. Сенің жүрегіңде туған жерге деген шексіз сүйіспеншілік бар. Сол сезімді кенепке түсір, – деді.
Томирис ойланып көп жүрді. Қандай туынды ұсынса, туған ауылдың болмысын шынайы көрсете алады? Жауабы – жүрегінде баяғыдан бері бар еді. Ол ауылдың таңғы сәтін бейнелеуге бел буды.
Күн сайын таңмен бірге оянып, табиғатты бақылап, естелік суреттер жасап жүрді. Әкесінің егіс басына кеткенін, шешесінің самаурын қойып, балаларына ояу жүзбен қарағанын, ағаларының спортқа асыққанын, Санжардың тәтті күлкісін – бәрін бір көрініске сыйғызуға тырысты.
Сөйтіп, байқауға ұсынған туындысы: «Туған ауылымның таңғы тынысы» деп аталды.
Сурет – өмірдің өзі еді. Таңның нұрымен боялған аспан, шөп үстіндегі шық, ауладағы жүгіріп жүрген балалар, алыстан көрінген таулар – бәрі-бәрі бояу тілімен үнсіз сөйлеп тұрғандай.
Байқау күні келгенде, Томирис қобалжыды. Бірақ анасының алақанына қолын салып:
– Бәрі жақсы болады. Сенің суретің – біздің жүрегіміздің айнасы, – деген жылы сөзінен кейін жүрегі тынышталып сала берді.
Нәтиже көп күттірмеді. Байқау қазылары оның туындысын бірінші орынға лайық деп тапты. Шынайылығы мен ұлттық болмысты нәзік жеткізе білуі – үлкен әсер қалдырған екен.
Бұл жаңалықты естігенде Жұлдыз ана қуаныштан үнсіз қалып, көзінен мөлтілдеп жас тамды. Ол – үміттің, ризашылықтың, махаббаттың жасы еді.
– Балам, сенің еңбегің ақталды. Сен – біздің мақтанышымызсың, – деді ол Томиристі құшағына қысып.
Әкесі Мүсілім де мақтанышпен иығынан қағып:
– Қылқаламың – намыстың қаруы болсын. Әдемілік пен шындықты халыққа паш етуден жалықпа, – деді.
Сол күннен бастап Томирис өз арманына бет бұрды. Ол енді жай ғана сурет салмайтын. Ол – халықтың үнін, ауылдың үнсіз күйін, табиғаттың терең сырын жеткізуші өнер иесіне айналуға ниет етті.
Оның арманы – тек жеке жетістік емес, ұлтының өнерін таныту, туған жердің үнін әлемге жеткізу еді.
VII бөлім. Санжардың күлкісі
Отбасының ең кішкентай мүшесі – Санжар. Тәй-тәй басып, әлі балдай тәтті сөйлеп жүрген сәбидің күлкісі – үйлеріне төгілген шуақтай. Оның әр қимылы, әр қулығы – үйдің ішін шаттыққа, мейірімге, үмітке толтыратын.
Санжардың көзі – таза көктемнің мөлдір бұлағы секілді жарқырап тұрады. Ол өз әлемінде, еш алаңсыз, сенімділікпен әрі зейінмен өмірдің әр құбылысын зерделейді.
Томирис сәбидің әрбір нәзік сәтін қағазға түсіруді әдетке айналдырған. Оның күлкісі, көзіндегі қуаныш пен таңданыс суреттерінде тіріліп, жылы бір сырға толы болды.
Ағалары болса, Санжарға ерекше қамқорлықпен қарайды. Батыр мен Таир өздерінің спорттық жаттығулары арасында сәбиге түрлі ойыншықтар жасап беруге ұмтылады. Қиын сәттерде де, шаттық күндерде де Санжардың шат күлкісі олардың үмітін күшейтіп, жігерін арттырады.
– Біздің үйдің ең кішкентай батыры – Санжар! – деп Батыр әзілдеп, сәбидің соңынан қуалап жүреді.
Жұлдыз ана болса, әрбір күлкіні, әрбір көзқарасты, әрбір тынысты жанымен сезіп, жүрегі толқып отырады.
– Аллаға шүкір, балаларың аман, – деп ішінен тілейді ол. Оның жүрегіндегі тыныштық пен бақыт – осындай шағын сәттерде шынайы көрінеді.
Санжар – отбасының үміті, болашақтың белгісі. Оның күлкісі – өмірдің мәні, отбасының өмірлік қуаты, бақыттың нәзік кепілі.
VIII бөлім. Бірлік пен мейірім
Мүсілім мен Жұлдыздың шаңырағында бірлік пен мейірім – ең басты тірек еді. Ауылдың қарапайым ғана үйінде жүректер бір-бірімен үндесіп, сезімдер шексіз мөлшерде төгілетін.
Қиыншылық болса да, оларды бірге еңсеруді үйренген. Әрбір сынақ – бірлік пен түсіністіктің жаңа қырына жетелейді. Отбасының әр мүшесі – бір-бірінің тірегі, демеушісі.
Әкесі – Мүсілім – еңбек пен тәртіптің символы, адалдық пен табандылықтың тірегі. Оның көзіндегі құрмет пен мақтаныш – балалардың жүрегін нұрландыратын шамшырақ.
Анасы – Жұлдыз – мейірім мен сабырдың шуағы. Оның жылы сөздері, жұмсақ қолы, үнемі қолдау білдіретін жүрегі – отбасындағы ең нәзік, ең берік күш.
Балалар – болашақтың үміті. Батыр мен Таир – ерлік пен намыстың ұйығы, Томирис – армандар мен шығармашылықтың гүліндей нәзік, ал Санжар – жаңа өмірдің нәзік ұясы.
Үйдің төрінде отбасылық дастарқан жайылған сәттер – шынайы бақыттың белгісі. Күннің суығы болса да, жүректерін жылытатын – бір-біріне деген құрмет пен махаббат.
– Біз біргеміз, біз бірге күштіміз, – деп жиі айтатын Мүсілім.
Балалар да бұл сөзді жүрек түкпірінде сақтап, өмірдің әр сәтінде мейірім мен қамқорлықты ұмытпауға тырысатын.
Түнгі аспанда жұлдыздар жарқырап, ауылдың үстін жұмсақ сәуле қоршап тұратын. Сол сәтте үй ішіндегі жылылық пен бірлік – ең биік асқардай көрінетін.
Бұл – нағыз бақыттың, өмірдің мәнінің, шынайы байлықтың бейнесі еді.
IX бөлім. Мерекелік күн
Көктемнің жайма-шуақ күндерінің бірінде Сергеев ауылында Республика күніне арналған үлкен мереке басталды. Ауылды құттықтауға келген қонақтар мен ауыл тұрғындары жиылып, шаттыққа кенелген бұл күн ерекше есте қалды.
Мектептің ауласы түрлі-түсті көк байрақтармен, гүл шоқтарымен безендірілген. Балалардың күлкісі, әндері аспанға көтеріле, жүректерді жылытып жатты. Бұл – бірліктің, татулықтың, елге деген сүйіспеншіліктің мерекесі еді.
Батыр мен Таир – спортшылар шеруіне аттанып, ауылдың намысын қорғауға шықты. Олардың жорғалағаны ауылдың мақтанышы сияқты көрінді. Қарап тұрғандардың жүрегі мақтаныш пен шаттыққа толды.
Томирис өз суреттерінің көрмесін ұйымдастырып, ауылға өзінің өнерін паш етті. Оның туындылары – ауылдың өмірін, адамдардың қарапайым күндерін шынайы әрі жылы сезіммен жеткізетін суреттер еді. Көрме көпшілікке ұнады, балалар ерекше қызығушылықпен қарап, шабыттанды.
Ал кішкентай Санжар болса, сахнаға шығып, кішкентай қолымен көрермендерді қолпаштап, ойыншықтарын көрсетіп, ата-анасының жүрегін бал-бұл етті.
Мектеп директоры Мүсілім мен Жұлдызға алғыс айтып, былай деді:
– Осындай үлгілі отбасы – біздің ауылымыздың мақтанышы. Олар еңбекпен, сүйіспеншілікпен, ұжымдық рухпен бәрін жеңуге болатынын көрсетті.
Ауыл тұрғындары да бұл сөздерге қоса, отбасын жылы лебіздермен құттықтап, оларды шынайы құрметпен ардақтады.
Кешке қарай барлық ауыл бірге жиналып, ән айтып, би билеп, мерекенің сәнін келтірді. Бұл күні әрбір жүрек бірлік пен қуанышқа толды, ал әрбір көзде бақыттың шуағы жарқырады.
X бөлім. Бақыттың сыры
Кешкісін, ауылдың әсем тыныштығы орнаған сәтте, Мүсілім мен Жұлдыздың отбасы аулада самауыр қойып, жылы шырайлы дастарқан басында жиналды. Аспан мөлдір, жұлдыздар жарқырап, жұмсақ самал сылдырап өтті. Бұл тыныштық – күннің ыстығы мен шулы күндердің орнына келген әлемнің мәңгілік тынысы секілді еді.
Балалар бір-біріне қарап, жүректерінде бақыттың нәзік сезімін аңсайтын. Томирис көзі жанып:
– Біз шынымен бақыттымыз, иә? – деді.
– Әрине, – деп анасы жылы күлді. – Бақыт – сендердің бірліктеріңде, күлкілеріңде, бір-біріңе деген сүйіспеншіліктеріңде.
– Ендеше, бақытты балалық шақ мәңгілік болсын! – деп Батыр сөзге қосылды.
Санжар әлі кішкентай болса да, отбасының жылулығын сезіп, күлкісі мен көңілді қылықтарымен бәрін қуанышқа бөлеп жатты.
Жұлдыз ана ішінен Аллаға шүкірлік айтып, осындай бақытты сәттің мәңгі жалғасуын тіледі. Әкесі Мүсілім болса, отбасына қарап:
– Еңбек пен махаббат – бақыттың шынайы негізі, – деді.
Аспаннан жұлдыздар төгілген нәзік сәуле мен ауылдың тыныштығы араласқан бұл сәтте, бұл шаңырақтың әр мүшесінің жүрегі бір әнмен, бір үмітпен лүпілдеді.
Олар біледі: нағыз бақыт – қол жетімділікте, үлкен жетістіктерде ғана емес, ең алдымен бір-біріне деген құрметте, сүйіспеншілік пен татулықта.
Бұл отбасының тарихы – қарапайым ауыл өмірінің, еңбек пен армандардың, бірлік пен мейірімнің тамаша көрінісі.
Осылайша, бақытты балалық шақ – мәңгілік есте сақталатын, жүрек түкпірінде сақталатын ұлы құндылыққа айналды.
XI бөлім. Ата өсиеті
Сергеев ауылындағы ең қадірлі қариялардың бірі – Мүсілімнің әкесі, балалардың ардақты атасы – Тортай ақсақал еді. Шалқақ шапаны мен ақ сақалы өзіне жарасып тұратын. Көзі тірі тарихтай, сөздері тереңнен сыр шертетін. Ауыл үлкені ғана емес, өз шаңырағының да ақылшысы, жылуы, рухани тірегі болатын.
Балалар таңертең ерте тұрып, кей күндері атасының үйіне жүгіріп келетін. Сейтқали ата оларға әрдайым бір әңгіме айтып отыруды ұнататын. Бір күні ол батыр немерелеріне қарап:
– Балаларым, мықты болу – тек күштілік емес. Нағыз ер – сөзіне берік, уәдесіне адал адам. Күресте қарсыласыңды жеңу бір бөлек, ал өмірде өз нәпсіңді жеңу – нағыз жеңіс, – деді.
Таир мен Батыр атасының әр сөзін жүрекке тоқып, үнсіз бас изесті. Ата сөзінің мәнін бірден түсіну қиын болса да, олар бұл өсиеттердің күндердің күнінде өмірлік темірқазық боларын іштей сезетін.
Сейтқали ақсақал таң сайын құран оқып, балалар мен ауыл амандығын тілеп отыратын. Оны көрген Таир бір күні:
– Ата, сіз неге үнемі дұға жасап отырасыз? – деп сұрады.
Қарт адам жымиып:
– Дұға – жүректің тазаруы, балам. Жан тазаланса – іс те, сөз де, өмір де жарық болады. Сендер аман болсын деп тілеймін. Менің ең үлкен байлығым – сендердің бақытыңдар, – деді.
XII бөлім. Әже мейірімі
Атасының жан жары, ауылдың мейірім шуағы – Нсібелді әже болатын. Оның әр сөзі жұмсақ, даусы сабырлы, күлкісі шипа секілді еді. Ас үйден шықпайтын иісі, оюланған ақ шәлісі, қолынан түспейтін кестесі – нағыз ауыл әжесінің келбеті.
Әже – осы үйдің құты. Таңертең бәріне ыстық бауырсақ пен сары май жағып беріп:
– Аш қарынға ашу шақырмаңдар, – деп күліп жүретін.
Томирис әжесіне ерекше жақын еді. Кейде сурет салудан шаршап, терезе түбіне барып, әжесінің кесте тігіп отырғанын тамашалайтын. Әжесі әр өрнекті түсіндіріп:
– Бұл – өмірдің өрнегі, қызым. Кестеде де, өмірде де сабыр мен төзім керек, – деп отыратын.
Санжар болса, әжесінің етегінен түспейтін. Ол кішкентай сүйкімді қулығымен әженің жүзіне күлкі үйіріп жүретін. Әже:
– Сен – менің бал тілімсің, – деп Санжарды бауырына басатын.
Кейде әже өз өткенін айтып беретін. Ол замандағы қиындықтар мен бүгінгі бейбіт өмірді салыстырып отырып:
– Қазір – шүкір ететін заман. Балаларымның амандығын көріп отырмын. Еңбегіміздің жемісін көрдік, – деп көз жасын сүртетін.
XIII бөлім. Ұрпақ сабақтастығы
Ата мен әженің үйі – балалар үшін жай ғана баспана емес, тарих пен өнегенің мекені болатын. Сол үйде өткен әр сағат – жүрекке жазылатын сабақ секілді еді.
Бір күні мектепте «Отбасы тарихы» атты тәрбие сағаты ұйымдастырылды. Оқушылар өз отбасыларының шежіресін таныстырып, ата-әже туралы әңгіме айту керек болды.
Томирис сыныптың алдына шығып:
– Менің атам – шежіре. Ол бізге тек ескі оқиғаларды айтып қана қоймай, дұрыс өмір сүрудің жолын үйретеді. Әжем болса – мейірімнің бейнесі. Оның қолынан шыққан бауырсақтың иісі біздің үйдің жылуын сақтап тұрады, – деп сөйлегенде, ұстаздар мен сыныптастары ерекше әсерленді.
Сол күннен кейін Батыр мен Таир да атасы мен әжесінің айтқан сөздерін күнделікке жаза бастады. Олар енді тек спортшы ғана емес, ата-бабасының мұрасын бойына сіңіріп келе жатқан ұлт ұландары еді.
Ал Санжар болса, бір күні құмнан "Ата үйі" деп жазып, есік алдына өз ойынша үй жасап, ішіне кішкентай ойыншықтарын кіргізіп қойды.
– Мен үлкен болғанда, атам сияқты шежіре айтам, – деді ол шынайы сеніммен.
Ата мен әженің бар болуы – осы отбасының түп-тамырының мықтылығы еді. Олар – өткен мен болашақ арасындағы алтын көпір. Олардың өнегесі ұрпақ бойына дари беретін, ешқашан ескірмейтін қасиет.
XIV бөлім. Арман ағайдың сабағы
Таир мен Батырдың өмірінде бір ерекше жан бар еді. Ол – Арман ағай, ауылдың білікті спорт жаттықтырушысы. Өзі де кезінде облыс чемпионы болған, бүгінде ауыл балаларына күрес пен бокс үйретіп жүрген ардақты ұстаз.
Арман ағай сабағын әрқашан мына сөзбен бастайтын:
– Жеңіс – тек жеңген кезде емес, құлаған кезде қайта тұрып, күресе білгенде келеді!
Таир мен Батыр алғашқы кезде жаттығуда көп қиналатын. Әсіресе, ертеңгісін ерте тұру, күн сайын жүгіріп, тәртіп сақтау оңайға соқпады. Бірақ Арман ағай ешқашан дауыс көтеріп сөйлемейтін. Көзқарасы қатал болса да, сөзі жылы еді. Бір күні ол жігіттерге қарап:
– Спорт – өмір мектебі, балалар. Тек күш емес, тәртіп, еңбек, сабыр, берік мінез үйренесіңдер. Сендер ертең ел қорғайтын азамат боласыңдар. Ол үшін бірінші өзіңді жеңе білуің керек, – деді.
Жаттығудан кейінгі әр сабақ мотивацияға толы болатын. Арман ағай тек дене жаттығуын ғана емес, батырлар туралы, Отан қорғау, жауапкершілік жайлы әңгімелер де айтып отыратын. Ол үшін әр бала – болашақ чемпион ғана емес, нағыз азамат еді.
XV бөлім. Жарыс күні
Көптен күткен күн де келіп жетті. Ауылдағы спорт мектебінде жыл сайынғы «Жас батырлар» облыстық турнирі өтетін болды. Таир мен Батыр бұл жарысқа бірнеше ай бойы Арман ағаймен бірге дайындалған.
Арман ағай жарыс алдында оларды оңаша шақырып:
– Балалар, сендердің күштерің жеткілікті. Бірақ бастысы – үрейден емес, ар-намыстан күресу. Егер жеңілсең – намысыңмен жеңіл. Ең бастысы – адал күрес. Жарайсыңдар! – деп қолын қойып, маңдайларынан иіскеді.
Күрес алаңында жарыс қыза түсті. Таир қарсыласынан бір сәтте басым түсті. Батыр болса, біразға дейін ұтылып жатты. Бірақ соңғы минутта Арман ағайдың айтқанын есіне түсіріп, бар күшін жинап, қарсыласын жеңіп шықты.
Жарыстан соң Арман ағай шәкірттерін құшақтап:
– Бүгін сендер мен үшін чемпион ғана емес, ерлік пен еңбекке деген құрметті дәлелдеген азамат болдыңдар! – деді.
Сол сәтте Таир мен Батыр Арман ағайдың жүзінен мақтаныш пен қуаныштың ерекше бір сәулесін байқады. Бұл олардың өміріндегі үлкен жеңістің басы еді.
XVI бөлім. Жеңістің жемісі
Аудан орталығындағы жарыстан кейін Батыр мен Таир ауылға жеңіспен оралды. Оларды мектеп алдында оқушылар мен мұғалімдер қошеметпен қарсы алды. Ауыл тұрғындары да қуанып, ақ тілектерін жаудырды.
Арман ағай шәкірттерімен бірге сахна төріне шықты. Мектеп директоры, мұғалімдер, ауыл қариялары кезекпен сөз алып, жігіттердің ерлігі мен еңбегін мақтан етті.
– Бұл жеңіс – тек спорт жеңісі емес. Бұл – отбасы тәрбиесінің, ұстаз еңбегінің, ауыл рухының жеңісі, – деді мектеп директоры.
Томирис ағаларына арнап салған «Жеңіс сәті» атты картинасын мектеп көрмесіне ұсынды. Ал Санжар сахнадан ағаларын құшақтап, тәтті күлкісін сыйлады.
Мүсілім мен Жұлдыз балаларына қарап, іштей Аллаға шүкір айтып отырды. Бұл – еңбектің, бірліктің, арманның жемісі еді.
Қорытынды. Арманмен өрілген балалық шақ
Уақыт зырғып өтсе де, сол бір бақытты балалық шақ жүректің төрінде мәңгілік сақталып қала бермек. Бұл – жай ғана отбасы емес, бұл – үлгі болатын шаңырақ.
Батыр мен Таир – спортты, намысты, табандылықты бойына сіңірген нағыз азаматтарға айналды. Томирис – қылқаламмен ауылдың үнін жеткізген болашақ суретші. Санжар – болашақтың жарық жұлдызы, бала көңілдің үміті. Ал Мүсілім мен Жұлдыз – сол балғын армандарға жол ашқан, махаббат пен еңбекке толы шаңырақтың шырақшылары.
Бұл әңгіме – ауылдың тыныс-тіршілігінен, қарапайым еңбектен, шынайы махаббат пен тәрбиеден туған өмір шежіресі.
Және осының барлығы бір сөзбен ғана аталады: Бақытты балалық шақ.