Электромобильдер мен жел турбиналарынан жартылай өткізгіштерге, жасанды интеллектке және қорғаныс жүйелеріне дейін барлық заманауи салалар жеткізу тізбегі осал, жоғары шоғырланған және саяси жағдайға сезімтал болып қалатын ресурстардың тар тобына сүйенеді, – деп хабарлайды Aikyn.kz сайты.
Үкімет пен бизнес монополистік жеткізушілерге тәуелділігін азайтуға ұмтылуда және олардың назары шикізатты өндіріп қана қоймай, сонымен қатар жоғары қосылған құны бар жеткізу тізбегіне кіре алатын елдерге ауды. Қазақстан — осындай бағытта қадамдар жасайтын елдердің бірі.
Неліктен маңызды минералдар дәл қазір маңызды?
Маңызды минералдар дәстүрлі шикізаттан айтарлықтай ерекшеленеді. Олардың көпшілігі өз алдына өнім ретінде өндірілмейді, бірақ басқа кендерді игеру кезінде жанама компонент ретінде алынады.
Кобальт, висмут және қалайы көбінесе мыс кен орындарымен бірге жүреді, сурьма алтынмен немесе қорғасынмен бірге өндіріледі, ал индий негізінен мырыш өнеркәсібінің жанама өнімі болып саналады.
Нәтижесінде, бұл минералдардың жеткізілуі іргелес тау-кен салаларындағы өзгерістерге өте сезімтал, бұл олардың қол жетімділігін болжауды қиын етеді.
Халықаралық энергетикалық агенттіктің мәліметі бойынша, 2023 жылы энергетикалық ауысу үшін маңызды минералдардың әлемдік нарығы шамамен $325 млрд-қа жетті.
Көлемі бойынша оны темір рудасы нарығымен салыстыруға болатынына қарамастан, ол мұнай-газ секторы ауқымының 5%-дан азын құрайды. Мұндай материалдардың бағасы күрт ауытқуларға ұшырайды, бұл жеткізілім ақауларын, технологиялық және мемлекеттік саясаттағы өзгерістерді көрсетеді.
Сонымен қатар сұраныс тез өсуде. Тек жел энергетикасы саласындағы жобалар кем дегенде 18 маңызды минералды пайдаланады, ал күн энергиясы кем дегенде 15. Жартылай өткізгіштерді өндіру үшін кремний, галлий және германия, сондай-ақ технологиялық процестің әртүрлі кезеңдерінде палладий, иридий, кобальт, титан және мыс қажет. Ең жылдам өсіп келе жатқан сұраныс көзі электромобильдер болып қала береді: 2024 жылы олардың әлемдік сатылымы 17,1 млн бірлікке жетті, ал оларды өндіруге байланысты минералдарға сұраныс 2020 жылы 2 млн тоннадан 2030 жылға қарай 30 млн тоннаға дейін өсуі мүмкін.
Өндіруден әлеуетті жүзеге асыруға дейін
Стратегиялық маңыздылығына қарамастан, сирек жер элементтерін жеткізудің жаһандық тізбегі өте шоғырланған күйінде қалып отыр. Қытай әлемдік өндірістің 70%-дан астамын және қайта өңдеу қуаттылығының 90%-ын бақылайды, сонымен қатар тазартудың озық технологиялары бар. Бұл материалдардың көпшілігі экспорттық шектеулерге ұшырайды.
Соңғы жылдары елдің сирек жер элементтері саласындағы әлеуеті көбірек назар аудартуда. Жаңа геологиялық бағалаулар олардың болжамды қорларының айтарлықтай өсуін көрсетеді. Тек Қарағанды облысында бағалау ресурстары 28,2 млн тоннаға жетеді, бұл расталған жағдайда Қазақстанды әлемде екінші орынға шығара алады.
Қазақстан бұл тұрғыда әлемдік шикізат нарықтарында аса маңызды рөл атқара бастады. Әлемдік уран өндірісінің 40%-дан астамы елге тиесілі, ол мыс өндірушілердің ондығына кіреді, мырыш қоры бойынша тоғызыншы орында, сонымен қатар боксит қоры бойынша үздік 10 елдің қатарына кіреді. Қазақстан алтын қоры бойынша әлемде 14-ші орында және жаһандық күміс өндірісінің шамамен 4%-ын қамтамасыз етеді.
Бірақ бүгінгі таңда ресурстардың көптігі жеткіліксіз. Бұл әлеуетті геологиялық барлауды кеңейту, білікті кадрларды даярлау, қаржыландыруды тарту және қайта өңдеу қуаттарын жедел құру арқылы жүзеге асыру маңызды.
Бұл бағыттағы жұмыс қазірдің өзінде жоспарланған. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев үкіметке үш жыл ішінде кемінде үш жоғары технологиялық қайта өңдеу кәсіпорнын іске қосуды тапсыра отырып, сирек кездесетін және сирек кездесетін жер металдарын стратегиялық басымдық ретінде айқындады. Бұл міндеттер сирек және сирек жер металдары саласын дамытудың 2024-2028 жылдарға арналған кешенді жоспарында бекітілген.
Жеке бизнес те маңызды рөл атқарады. KAZ Minerals компаниясы еліміздегі мыс өндірудегі көшбасшылардың бірі ретінде тұрақты ұзақмерзімді өсу әлеуетін көрсетіп отыр. Ол жаһандық мыс индустриясына интеграцияланған және тиімділік стандарттарын сақтай отырып, ірі технологиялық дамыған активтерді басқарады.
Жеке бизнес те маңызды рөл атқарады. KAZ Minerals сияқты компаниялар Қазақстанның тау-кен өндіру секторы әлемдік тәжірибеге қалай бейімделетінін көрсетеді. Елдің жетекші тау-кен металлургиялық топтарының бірі бола отырып, компания жоғары операциялық тиімділігімен, төмен шығындарымен және ауқымды өнеркәсіптік жобаларды жүзеге асыру қабілетімен танымал.
2025 жылы KAZ Minerals өз тарихындағы ең үздік операциялық нәтижелерді көрсетті. Іске қосылған сәттен бастап Ақтоғай кен орнында алғаш рет кен өңдеу 60 млн тоннадан асты. Онда орналасқан және бастапқыда жылына 25 млн тонна кен өңдеуге арналған екі зауыт 30 млн тоннадан астам өндіріс қуатына шықты.
Ақтоғайдың өндірістік қуаты FLS компаниясы жеткізген ең ірі ұнтақтау диірмендерімен жабдықталған. Бұл жобаның ауқымын және компанияның жаһандық деңгейде сыналған технологияларды енгізуге бағдарын көрсетеді.
Осыған орай, Қазақстанның амбициясы маңызды минералдарды жеткізу тізбегін әртараптандыруға бағытталған жаһандық трендке сәйкес келетіні айқын болып отыр. АҚШ пен Еуропалық Одақпен ынтымақтастық форматтары елдің осы бағытта интеграциялануға дайын екендігін көрсетеді.
Аталған реформалар мен инвестициялар ағынын сақтай отырып, Қазақстан экономикадағы аса маңызды минералдардың стратегиялық серіктесі ретінде қосылған құнның жаһандық тізбегінде орнықты ұстанымға ие бола алады.