Пандемия әлемдегі кез келген елдің экономикасына соққы болып тиіп жатыр. Әлем елдері бар күшін тажал вирусының таралып кетуінің алдын алуға бағыттаған. Citigroup банк компаниясының бас экономисі Кэтрин Ман коронавирус індеті әлемдік экономикаға 5 триллион доллардан астам шығын келтіреді деген болжам жасады. Morgan Stanley банкінің сарапшылары болса, дамыған елдерде ІЖӨ көрсеткіші дағдарысқа дейінгі деңгейіне 2021 жылдың үшінші тоқсанында ғана оралатынын айтыпты. Бұл – алаңдауға негіз болар болжам. Әрине, кез келген төтенше жағдайдың экономикалық һәм әлеуметтік салдары болары белгілі. Мұндайда экономикалық байланысымыз алыстан тамыр тартатын көрші елдердің амандығы мен экономикасының тұрақты болғаны да маңызды.
Сол себепті көрші елдердің бүгінгі қиын кезеңнен шығу үшін қарастырған амалына көз салуды жөн көрдік. Байқағанымыз, көрші мемлекеттердің осы коронавирусқа қарсы қабылдаған әрекеті әртүрлі. Бұл әр мемлекеттің экономикалық мүмкіндігіне, мемлекет басшыларының қалыптасқан жағдайды бағалауына байланысты болса керек. Мысалы, Ресей Федерациясы әлі күнге төтенше жағдай жарияламай отыр. 8 сәуір күні жергілікті билік өкілдерімен онлайн жиын өткізген Ресей президенті В.Путин губернаторларға қажет болса, төтенше жағдай қабылдауға рұқсат берді. Бірақ ішкі-сыртқы жолаушылар қатынасын шектеп, қызмет көрсету саласының жұмысын тоқтатты. Студенттер мен оқушылар көктемгі каникулда осы айдың соңына дейін демалатын болды. Ал экономикалық шешімге келсек, бизнеске қосымша қолдау көрсету үшін сақтандыру жарнасы 6 айға шегерілгенін ғана білеміз. Себебі В.Путин әлгі онлайн жиналысында Үкімет пен Орталық банкке 15 сәуірде бизнесті қолдаудың қосымша бағдарламасын әзірлеуді тапсырды. Бәлкім, жергілікті бизнесті қолдау шарасы сол кезде нақтыланар.
Ал Қытай өзге елдер төтенше жағдай жариялап, карантин енгізіп жатқанда карантинге жабылған қалалардан карантинді алып тастады. Коронавирустың ошағы саналса да бұл ел экономиканы қолдауды осы жылдың ақпан айында ғана бастады. Мысалы, Қытай компанияларына салық жеңілдіктері жасалып, жеңілдетілген несиелер берілді, жеткізу қызметтері қосылған құн салығынан босатылды. Наурыз айының басында Қытай Халық банкі (Қытайдың Орталық банкі – ред.) елдегі банктерге шамамен 79 миллиард доллар құйды, сонымен қатар елдегі банктер үшін резервтік талаптарды азайтты. Reuters агенттігінің хабарлауынша, Қытайдың мемлекеттік даму банкі 2 миллиард долларға арнайы облигациялар шығармақ ниетте, облигацияны сатудан түскен қаражат індет таралуына қарсы күреске жұмсалады.
Коронавирус туғызған дағдарысқа қарсы шара қабылдаған Қырғыз билігі республиканың бірнеше қаласы мен облысында төтенше жағдай енгізді. Төтенше жағдай енгізілген өңірлердегі азаматтардың құқығы мен міндетін анықтады. Яғни, төтенше жағдай кезінде жұмысшылар мен қызметкерлерді өз еркімен жұмыстан шығаруға тыйым салынды, нақты сенімді себебі болса ғана босатылады. Байланыс құралдарын пайдаланудың арнайы ережесін енгізген. Дипломатиялық қызмет көлігінен басқа көліктер қозғалысына тыйым салынды. Қырғыз Республикасының қаржылық мүмкіндігі шектеулі болғандықтан, билік жеке және заңды тұлғалардың ерікті жарнасы мен қайырымдылығына мұқтаж, сол үшін есепшот ашты. Қаржы министрлігінің дерегінше, аталған шотқа 18 млн сомнан (215,5 мың доллар) астам қаржы жиналған.
Өзбекстан билігі коронавирустан қорғануға, отандық бизнесті қолдауға белді бекем буып кіріскен сияқты. Бұл елде Қаржы министрлігінің жанынан Дағдарысқа қарсы қор құрылды. Қорға 10 трлн сум аударылмақ. Қорға Өзбекстан мемлекеттік бюджетінен қаржы құйылады, сондай-ақ шығындарды оңтайландыру, халықаралық қаржы институттарынан жеңілдетілген несиелер алу және заңда тыйым салынбаған басқа көздерден қаржы тарту көзделген. Бұл ел отандық кәсіпкерлерге қандай көмек беріп жатыр? Биылғы 1 сәуірден 1 қазанға дейін жеке кәсіпкерлер әлеуметтік салықты ең төменгі мөлшерде төлейді. Алкоголь өнімдерін көтерме саудада сатудан түсетін төлемдерге салынатын салық 5-тен 3 пайызға дейін азайтылды. Тамақ бизнесінен алынатын алымдар белгіленген мөлшерден 25 пайызға төмендетілді. Ал туристік (қонақүй) салықты есептеу және төлеу 1 сәуірден 1 шілдеге дейін тоқтатылды. Ауыл шаруашылығы алқаптарын суару үшін салынатын салық мөлшерлемесі 50 пайызға азайтылды. Жеке тұлғалардың 2019 жылға арналған жылдық жиынтық табысы туралы декларацияны ұсыну 2020 жылдың 1 тамызына дейін ұзартылды.
2020 жылдың 1 қазанына дейін: сыртқы сауда операцияларынан мерзімі өткен дебиторлық берешек үшін шаруашылық жүргізуші субъектілерге айыппұл салу тоқтатылды; салық органдары уақытша қиындыққа тап болған кәсіпкерлерге мүлік салығы, жер салығы және су ресурстарын пайдалану салығы бойынша сыйақы есептеуді тоқтата тұрады, сондай-ақ салық қарызын өндіріп алу шарасын да қабылдамайтын болды.
2021 жылғы 1 қаңтарға дейін қылмыстық істерде және заңды тұлғаның таратылуына байланысты жүргізілген салықтық тексеруді қоспағанда, кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне салықтық тексеру жүргізілмейді. Бизнес субъектілеріне тапсырыс беру үшін республика аймақтарындағы инфрақұрылымдық жобалардың тізімі жасалып жатыр екен.
Бізбен көршілес Түркіменстан билігінің мәлімдеуінше, ол елде COVID-19 жұқтырған адам жоқ. Соған қарамастан ел карантинде. Шекара жабылған, әуе байланысы үзілген, ел астанасы оқшауланған, Түркіменстан тұрғындарының температурасын жаппай тексеру жалғасып жатыр. Сөйте тұра, елдегі кәсіпорындар, университеттер, мектептер мен балабақшалар жұмыс істеп тұр. Бетперде киюге тыйым салынған.
Бұған дейін шетелдік ақпарат құралдары 1,5 миллионға жуық түрікменнің Түркияда қалып қойғаны туралы жазған болатын. Олардың арасында күнкөріссіз қалған еңбек мигранттарымен бірге студенттер де болған. «Отандас» орыс-түрікмен достығы облыстық қоғамдық ұйымының төрағасы Мақсат Сапармурадовтың айтуынша, түрікмен билігі шетелдегі түрікмендердің «Отанымызға оралайық» деген өтінішіне құлақ аспаған көрінеді.
Шекаралас төрт елдегі ахуал әзірге осылай сипатталады. Бәлкім, алдағы уақытта жағдайға байланысты қосымша шаралар қабылданатын да шығар. Мысалы, біздің елде COVID-19 вирусының халық арасында тарап кетуінің алдын алу мақсатында төтенше жағдай жарияланды. Бірнеше қалаға басында карантин, кейін күшейтілген карантин режимі енгізілді. Мемлекет басшысы төтенше жағдай енгізілген соң, бірден Дағдарысқа қарсы шаралар топтамасын жариялады. Одан кейін халық пен отандық бизнесті қолдаудың қосымша шараларын іске қосты. Жұмысы мен табысынан айырылғандарға 42 500 теңгеден төлене бастады. Тұрмысы төмен отбасылар мен мүгедектерге азық-түлік пакеті үлестіріліп жатыр. Бұл іс-шараға еріктілер де үлес қосуға кіріскен. Ал отандық бизнесті қолдау мақсатында әкімдіктерге жергілікті кәсіпорындардың өнімін, кем дегенде, 6 ай бойы кепілді сатып алу жүктелді. Шағын және орта бизнес субъектілері 1 қазанға дейін еңбекақы төлеу қорынан ұсталатын салықтан босатылды. Екінші деңгейлі банктер мен шағын қаржы ұйымдарынан алған несиесін шегеруге мүмкіндік алды. Ауыл шаруашылығымен айналысатын кәсіпкерлерге бюджеттен 70 миллиард теңге бөлінді. Көктемгі егіс науқаны үшін «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы арқылы қосымша 100 миллиард теңге бөлінетін болды. Ең алдымен, шағын және орта шаруа қожалықтарына қолдау көрсетіледі. Жыл сайын көктем туа қымбаттай жөнелетін жанармайдың бағасы реттелді. Үкімет жанармайдың нарықтық бағасын 15 пайызға арзандатып, 165 теңгеге тұрақтатты. Отандық бизнестің өзі сан салалы. Ұлттық кәсіпкерлер палатасы әр саланың проблемасын жеке-жеке талқылап, ұсыныстарын Президент пен Үкіметке жеткізіп жатыр. Алдағы аптада еліміздегі өңдеу өнеркәсібі өкілдері мен көлік саласының ұсынысы жеткізіледі. Сол кезде отандық бизнес субъектілерін қолдау шаралары тағы да кеңейе түседі. Көрші елдермен салыстырғанда, отандық бизнесті қолдау шаралары біздің елде бір жүйеге түсіп келеді. Енді оның дұрыс орындалуын қадағалау ғана қалды.
2020 жылдың 1 қазанына дейін: сыртқы сауда операцияларынан мерзімі өткен дебиторлық берешек үшін шаруашылық жүргізуші субъектілерге айыппұл салу тоқтатылды; салық органдары уақытша қиындыққа тап болған кәсіпкерлерге мүлік салығы, жер салығы және су ресурстарын пайдалану салығы бойынша сыйақы есептеуді тоқтата тұрады, сондай-ақ салық қарызын өндіріп алу шарасын да қабылдамайтын болды.
2021 жылғы 1 қаңтарға дейін қылмыстық істерде және заңды тұлғаның таратылуына байланысты жүргізілген салықтық тексеруді қоспағанда, кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне салықтық тексеру жүргізілмейді. Бизнес субъектілеріне тапсырыс беру үшін республика аймақтарындағы инфрақұрылымдық жобалардың тізімі жасалып жатыр екен.
Бізбен көршілес Түркіменстан билігінің мәлімдеуінше, ол елде COVID-19 жұқтырған адам жоқ. Соған қарамастан ел карантинде. Шекара жабылған, әуе байланысы үзілген, ел астанасы оқшауланған, Түркіменстан тұрғындарының температурасын жаппай тексеру жалғасып жатыр. Сөйте тұра, елдегі кәсіпорындар, университеттер, мектептер мен балабақшалар жұмыс істеп тұр. Бетперде киюге тыйым салынған.
Бұған дейін шетелдік ақпарат құралдары 1,5 миллионға жуық түрікменнің Түркияда қалып қойғаны туралы жазған болатын. Олардың арасында күнкөріссіз қалған еңбек мигранттарымен бірге студенттер де болған. «Отандас» орыс-түрікмен достығы облыстық қоғамдық ұйымының төрағасы Мақсат Сапармурадовтың айтуынша, түрікмен билігі шетелдегі түрікмендердің «Отанымызға оралайық» деген өтінішіне құлақ аспаған көрінеді.
Шекаралас төрт елдегі ахуал әзірге осылай сипатталады. Бәлкім, алдағы уақытта жағдайға байланысты қосымша шаралар қабылданатын да шығар. Мысалы, біздің елде COVID-19 вирусының халық арасында тарап кетуінің алдын алу мақсатында төтенше жағдай жарияланды. Бірнеше қалаға басында карантин, кейін күшейтілген карантин режимі енгізілді. Мемлекет басшысы төтенше жағдай енгізілген соң, бірден Дағдарысқа қарсы шаралар топтамасын жариялады. Одан кейін халық пен отандық бизнесті қолдаудың қосымша шараларын іске қосты. Жұмысы мен табысынан айырылғандарға 42 500 теңгеден төлене бастады. Тұрмысы төмен отбасылар мен мүгедектерге азық-түлік пакеті үлестіріліп жатыр. Бұл іс-шараға еріктілер де үлес қосуға кіріскен. Ал отандық бизнесті қолдау мақсатында әкімдіктерге жергілікті кәсіпорындардың өнімін, кем дегенде, 6 ай бойы кепілді сатып алу жүктелді. Шағын және орта бизнес субъектілері 1 қазанға дейін еңбекақы төлеу қорынан ұсталатын салықтан босатылды. Екінші деңгейлі банктер мен шағын қаржы ұйымдарынан алған несиесін шегеруге мүмкіндік алды. Ауыл шаруашылығымен айналысатын кәсіпкерлерге бюджеттен 70 миллиард теңге бөлінді. Көктемгі егіс науқаны үшін «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы арқылы қосымша 100 миллиард теңге бөлінетін болды. Ең алдымен, шағын және орта шаруа қожалықтарына қолдау көрсетіледі. Жыл сайын көктем туа қымбаттай жөнелетін жанармайдың бағасы реттелді. Үкімет жанармайдың нарықтық бағасын 15 пайызға арзандатып, 165 теңгеге тұрақтатты. Отандық бизнестің өзі сан салалы. Ұлттық кәсіпкерлер палатасы әр саланың проблемасын жеке-жеке талқылап, ұсыныстарын Президент пен Үкіметке жеткізіп жатыр. Алдағы аптада еліміздегі өңдеу өнеркәсібі өкілдері мен көлік саласының ұсынысы жеткізіледі. Сол кезде отандық бизнес субъектілерін қолдау шаралары тағы да кеңейе түседі. Көрші елдермен салыстырғанда, отандық бизнесті қолдау шаралары біздің елде бір жүйеге түсіп келеді. Енді оның дұрыс орындалуын қадағалау ғана қалды.