«Қара алтын» өндірісін неге кеміттік?
Осыдан бір апта бұрын ғана Ұлттық экономика министрі Руслан Дәленов 2020 жылы мұнай өндіру көлемі бұрын бекітілген жоспардан 4 миллион тоннаға азаятынын, яғни енді небәрі 86 миллион тонна шикі мұнай жер бетіне шығарылатынын хабарлады. Бас экономист бұған жаһандық нарықтағы бағаның төмендігі ықпал еткенін алға тартты. Ал осының алдында Энергетика вице-министрі Әсет Мағауов әлемдік нарықтардағы бағаның құлдырауы Қазақстанның мұнай-газ кен орындарындағы өндіріс деңгейіне онша әсер етпейтінін мәлімдеді. Жағдайдың өрбу барысы осы екі жоспардың да өзектілігін жойыпты: Үкіметтің кешегі отырысында 2020 жылы мұнай өндірісінің болжамы тағы төмендетілгені, енді 84,5 миллион тонна ғана болатыны нақтыланды. Бұл бір жағынан, ведомстволардағы болжам жасау және жоспарлау ісі ақсап жатқанын байқатса керек. Дегенмен Энергетика министрі Нұрлан Ноғаев жоспардың қайта қаралуын – ОПЕК+ келісіміне Қазақстанның қатысуымен байланыстырды. Келісім аясында оған қатысушы мұнайлы елдерден өндірісті қысқарту сұралды. – OPEC+ таяудағы отырысында 2020 жылғы 1 мамырдан бастап әлемдік мұнай өндірісін тәулігіне 9,7 миллион баррельге дейін «жиынтықты қысқарту» туралы шешім қабылдады. Сондықтан бізде бұл көрсеткішті 2020 жылы 90 млн тоннадан 84,5 млн тоннаға дейін кеміту көзделіп отыр, – деді министр Н.Ноғаев. Қалай болғанда, 2020 жылы 90 миллион тонна немесе 685,9 миллион баррель-бөшке Brent маркалы мұнай мен конденсат өндіруді қарастырған бұған дейінгі жоспар адыра қалды. Салыстыру үшін айтсақ, республикамызда 2019 жылы 90,5 миллион тонна «қара алтын» алынды. 2020 жылғы үш айда Қазақстанда 23,6 миллион тонна мұнай мен конденсат өндірілді. Бұл 2019 жылғы ұқсас кезеңдегіден 102,6%-ға артық. Осы мерзімде оның 18,9 млн тоннасы шикізат түрінде шетелге сатылыпты. Яғни, экспорт былтырғы І тоқсандағыдан 102,7%-ға ұлғайды. Наурыз айында «қара алтын» құны күрт құлағаны белгілі. Саладағы өндіріс деңгейінің құлдырауына ең алдымен, бағаның құнсыздануы түрткі болмақ. Елде ірілі-ұсақты мұнай-кен орындарының басым көпшілігі жеке инвесторлар қолында. Олар шығынмен жұмыс істей алмайды. Бұл – нарық заңы. Энергетика министрінің мәліметінше, Қазақстанда мұнай өндірісінің өзіндік құны 10 доллардан (Қашағанда) 65 доллар аралығында құбылады. «Қара алтынның» бастапқы құны оның жер қойнауындағы қандай қатпарлардан шығарылатынына, тереңдігіне, кен орындарының игерілу дәрежесіне қарай әртүрлі болып келеді. Демек, қазынасы 5 мың метр тереңдікте «жасырылған» әрі қатты қысымда жатқан көптеген кен орнынан қазіргі бағамен «тауар» шығару – өзін-өзі ақтамайтын іс болып тұр. Өзге елдерде осы өнім әлдеқайда арзанға түседі. Мысалы, Ресей энергетика министрі Александр Новактың айтуынша, Ресейде «қара алтынның» өзіндік құны орташа есеппен 10-25 доллар. «Роснефть» басшысы Игорь Сечин өз компаниясына қарасты кен орындарында бұл көрсеткіш әр баррель үшін 3 доллардай екенін жеткізді.
Сауд Арабиясындағы кен орындарының көбісінде ұңғыдан шығатын өнімнің өзіндік құны 10 долларға тең. АҚШ-та көмірсутек шикізатының әр баррелінің өзіндік құны 30-70 доллар аралығында. Ал Канаданың құмдарында 120-150 долларға дейін барады. Канаданың мұнайлы ел бола алмай отырғаны да осыдан.
Отандық «қара алтынды» жаһандық қара базарда сатудан түсетін түсімнің аз болуына Қазақстанның өткізу нарықтарынан қашық жатуы, кеңес кезінен игеріліп жатқан кен орындарында шығымдылықтың төмендеуі себепкер.
Бензинді COVID-19 тізе бүктірді
Ел Президенті Қ.Тоқаевтың тапсырмасы бойынша Үкіметтік комиссия мұнайлы 5 облысты аралап қайтты. Министрлер кабинетінің өкілдері байлығы шалқыған күйден бір мезетте мүшкіл халге түскен сала кәсіпорындарында кездесулер өткізді. Оның қорытындысында секторды қолдауға бағытталған іс-шаралардың кешенді жоспары бекітілді. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Бейбіт Атамқұловтың дерегінше, жұмыс орындарын сақтау жөніндегі жол карталарын бекіту, оны жұмыс орындарын ашудың өңірлік карталарымен үйлестіру, штатты қысқартудың орындылығын қарайтын жұмыс тобын құру туралы шешім қабылданған. Бұдан бөлек, әлемдегі бағаның әртүрлі сценарийіне сәйкес өндіріс жоспары түзілмек. Қазақстан өз өндірушілерін қолдау үшін Ресейден жанар-жағармай сатып алуға тыйым салды. Нәтижесінде, биылғы 3 айда өзімізде 4,03 миллион тонна мұнай қайта өңделді. Бұл 2019 жылғы І тоқсандағыдан 100,7% көп. Оны әрі қарай арттыру үшін бензин мен дизельді шетелге сатуға қойылған шектеу алып тасталды. Мұнай өнімінің барлық түрін – бензинді, дизель отынын, авиакеросинді, мазутты, сұйытылған газды және басқасын экспорттаушылар 1 сәуірден 2020 жыл соңына дейін салық пен баж алымынан босатылыпты. Ел Үкіметі мұнай бизнесін қолдаудың басқа да шараларын қолға алуда. Мысалы, биылғы 31 желтоқсанға дейін бензин, дизель секілді тауар өндірушілер акциз алымын төлемейтін болды. Мемлекет басшысы қойған міндетке сәйкес, көктемгі дән себу жұмыстарын жүргізу үшін егіншілерге әр литрі 165 теңгеге дейін арзандатылған 390 мың тонна дизель отыны жеткізілді. Үкіметтің өзі де олардың өнімін сатып алып, құпия мемлекеттік материалдық резервті толтыруда. Бүгінде мемлекеттің сақтауына қойылатын мұнай өнімдерін жөнелту басталды. Теміржол цистерналарына 3,2 мың тонна авиаотын және 11,2 мың тонна бензин арттырылды. Барлық тауар бір көзден сатып алынады. Осы мақсатта жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алу ережесі, «Самұрық-Қазына» стандарты, сондай-ақ NCOC (Қашағанды игеріп жатыр) пен KPO (Қарашығанақ) сатып алу рәсімдері өзгертілді. Сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов дүниежүзінде мұнай котировкаларының төмендеуі кесірінен қазақстандық мұнай және мұнай өнімдерін шетелге экспорттау табыссыз болып тұрғанын, сала рентабельділігінен айырылғанын білдірді. Оның үстіне, елде төтенше жағдай енгізіліп, әуедегі және көшедегі қозғалыс қатаң шектелгелі бері бензин, дизель және авиаотынға деген ішкі сұраныс айтарлықтай азайыпты. – Осы екі себепті республикадағы мұнай өнімдері сақталатын резервуарлық парктер тауарға лық толды. Егер бұл жағдай жалғаса берсе, ол өндіріс көлемінің одан әрі құлдырауына және мұнай өңдеуші зауыттардың толық тоқтауына әкелуі мүмкін, – дейді Б.Сұлтанов. «Неге әлемде мұнай бағасы құлдыраса, Қазақстанда бензин арзандамайды?» – «қара алтын» құнсызданған сайын бас көтеретін осы сауал бүгінде де әлеуметтік желілерде бой көрсетіп қалды. Kazenergy қауымдастығының түсіндіруінше, елде наурыз айының басынан бері бензин мен дизель көтерме бағасы шамамен 10%-ға арзандады. 1 сәуірден бері бөлшек баға да біршама төмендеді. Әлемнің өзге елдерімен салыстырар болсақ, 2020 жылғы қаңтар-наурыз айларында Қазақстанда бензиннің бөлшек бағасы 15 пайызға «жеңілдеді» және 1 литрі шамамен 0,39 доллар тұрады. АҚШ-та бензин бағасы 0,73-тен 0,66 долларға дейін, Норвегияда – 1,49-дан 1,36 долларға дейін, Германияда – 1,48-ден 1,37 долларға дейін, Гонконгте – 2,27-ден 2,20 долларға дейін, Түркияда – 1,04-тен 0,81 долларға дейін, Ресейде 0,71-ден 0,58 долларға дейін арзандаған екен. Қырғыз елінде ЖЖМ бағасы өзгермепті және бензин құны 1 литрі үшін 0,56 долларға барабар.
Айхан ШӘРІП