Италия өз тілінің тағдырына сонау 1889 жылы алаңдап, Данте Алигьери қоғамы ұйымының негізін қалаған. Бұл ұйым да итальян тілі мен мәдениетінің көсегесін көгерту үшін құрылған. 60 елде 400-ден аса өкілдігі қызмет етіп тұр. Әрине, бұл тұста әлем халқына қытай тілін үйретіп, қытай мәдениетін танымал ету үшін ашылып келе жатқан Конфуций институттарын еске салған жөн болар. Бүгінде бұл ұйымның саны әлем бойынша 542-ге жетті. Қытай 1 000-ға жеткіземіз деген мақсат қойып отыр. Конфуций институттары көбіне жоғары оқу орындарында ашылады. Оның қаржыландырылуы тікелей үкіметтің міндеті.
Мысал ретінде келтірілген ұйымдар өз елдерінің сыртқы саясаттағы «жұмсақ күші» саналады әрі өз тілі мен мәдениетінің, кейде білім жүйесінің танымалдығын арттыру, өз мемлекетіне жағымды имидж қалыптастыру мақсатында қызмет етеді. Оған қоса, бұл турист тартуға, шетелдік студенттер санын өсіруге де қолғабыс. Айтпақшы, Monocle журналы 2018-2019 жылдары жүргізген сауалнама бойынша «жұмсақ күш» рейтингінде Франция, Германия, Жапония, Канада және Швейцария көш бастап тұр екен. Жыл сайын Францияға 90 млн-ға жуық турист келетіні бекер емес шығар.
Джозеф Най ұсынған келесі термин – «ақылды күш». Бұл сөз болған «қатаң күш» пен «жұмсақ күштің» қосындысы. Аталған бағытта дипломатия, экономикалық ықпал, қажет кезде ғана әскери қадамға жүгіну шаралары бар. Яғни, жағдайға байланысты қажетті ресурсты іске қосып, мақсатқа жету әдісі. «Ақылды күштің» мәнін АҚШ президенті Теодор Рузвельттің 1901 жылғы «Баяу сөйле және ұзын таяқ алып жүр» ұраны ашып тұрғандай. Най ақылды күшті шағын елдер ұтымды пайдаланатынын атап өтеді. Мәселен, Қатар өз жерінде америкалық әскери база салуға рұқсат беріп, «Әл-Жазира» телеарнасын құрып, Таяу Шығыста түрлі топты қаржыландырып, өз мақсатына жетіп отыр.
Сондай-ақ 2017 жылы «өткір күш» термині айналымға енді. Бұл басқа елдердегі қоғамдық пікір манипуляциясын қолданып, ондағы саяси жүйенің шытынауына ықпал ету әдісі. Терминді ұсынған Кристофер Уолкер мен Джессика Людвигтің пікірінше, кейбір авторитарлы ел басшылығы демократиялық елдердегі БАҚ-ты пайдаланып, жалған ақпарат таратып, сөз бостандығын шектеп, әлемге өзі хақында жағымды имидж қалыптастырады. Авторлардың пікірінше, мұны «жұмсақ күшпен» шатастыруға болмайды. Аталған ұғымды сынағандар аз емес, алайда оны жоққа да шығаруға болмайды. Айталық, Ресей Russia Today, Sputnik сынды сайттар арқылы әлемге насихатын жүргізуден таяр емес. Қытай да бұл бағытта CCTV телеарнасын жиі қолданады. Түркия TRT World арнасын қолдап тұр. Ол түсінікті де. Себебі бұған дейін жанжалдар туындағанда ғаламдық ақпарат кеңістігінде Батыс елдері ірі ақпараттық ресурстармен дамушы елдерге ықпал жасап отырды. Ресей, Түркия, Қытай кезекті жанжалда ақпараттық тұрғыда ұтылмау үшін әлемдік деңгейдегі өзіндік медиа ресустарды құрып, іске қоса баста-ды.
Сонымен, «жұмсақ күш», «қатаң күш», «ақылды күш», «өткір күш» секілді ұғымдарды жеке қарастырдық. Енді Қазақстан үшін мұның қайсысы қолайлы? Еліміздің Конституциясы мен әскери доктринасына сай, біз бірінші болып «қатаң күшке» жүгінбейтін мемлекетпіз. Жалпы, бұл бағыт қазақ ұлтының табиғатына да жат. Шоқпар алып жүгіретін біз емес. Алайда қорғаныс мақсатында армия толық қолданылуы мүмкін. Оған қоса, Қазақстан «қатаң күшті» өзінің саяси мақсаттары үшін қолданатын әскери держава емес, өзгелерге экономикалық санкция салып, қысым көрсететіндей қаржылық ресустарымыз да шамалы. Сәйкесінше, бұл бағыт біз үшін басым емес.
«Жұмсақ күш» ХХІ ғасырда қажет-ақ. Корей сериалдарының, әншілерінің танымалдығы бұл елге үлкен қаражат әкелуде. Тек қана танымал BTS тобы Корей экономикасына 4,7 млрд доллар пайда түсірген. Ал Түркия өз сериалдарын әлемнің 156 мемлекетіне сатып отыр. 2017 жылы 350 млн доллар табыс түссе, 2023 жылы бұл қаражат 1 млрд долларға жетуі мүмкін деген болжам бар. Мұндай мәдени өнімдер оның тұтынушыларына сол мемлекеттер жайлы жағымды пікір қалыптастырады. Оған қоса, бұл елге келетін турист санын арттырады. Бұл бағыт Қазақстан үшін де маңызды, пайдалы. Бірақ жоғарыда келтірілген Британ кеңесі, Гете институты секілді жүздеген ұйымды әлемде ұстау үлкен шығын (мысалы, қазақ тілі мен мәдениетін насихаттайтын Абай институты). Бұдан бөлек, қазақ тілі ағылшын, испан, француз, қытай тілі секілді әлемдік тілдер қатарына жатпайды. Оны оқуға сұраныс төмен. Дегенмен әзірге бірнеше шет мемлекеттегі ірі кітапханаларда елшіліктің көмегімен Қазақстан бұрышы ашылып, онда еліміз жайлы кітаптар қойылды. Жоқтан жақсы. Ал «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында қазақ қаламгерлерінің туындылары БҰҰ 6 тіліне аударылып, таратылды. АҚШ, Еуропа, Азияда еліміздің өнер қайраткерлері концерт ұйымдастырады. Димаш Құдайбергеннің орны бөлек. Бұл да Қазақстанның қазіргі «жұмсақ күші».
Алайда сыртқы саясатта оған құлай сенуге болмас. Сын сағатта, жанжал туғанда тіл, мәдениет, білім, туыс қатынастар көп көмегін тигізе қоймайды. Оны жерінен айырылған Грузия мен Украина тәжірибесі дәлелдеп берді. Яғни, мемлекеттің қауіпсіздігі, стратегиялық дамуы үшін саяси абырой, ықпал, экономикалық, көлік-логистикалық ресурстар, адам капиталы, гуманитарлық көмек, әсіресе армия мен заманауи әскери техника да аса қажет. Тізбектелген жағдайлар Қазақстан үшін «ақылды күш» оңтайлы екенін көрсетіп тұр.
Нұрмұхамед БАЙҒАРА