Алдағы уақытта еліміздегі квазимемлекеттік секторларға, яғни ұлттық компанияларға өз ішінен сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет құру міндеттелуі мүмкін. Бұл туралы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Әкімшілік құқық департаментінің директоры Айгүл Базарбаева хабарлады.
Оның айтуынша, агенттік «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» жаңа заң жобасында квазимемлекеттік сектордағы құқық бұзушылардың тізімін кеңейтіп жатыр. Қолданыстағы заңға сәйкес, бұл тізімде басқарушы қызмет атқаратындар ғана квазимемлекеттік сектордағы сыбайлас жемқорлық субъектілері ретінде жіктеледі.
«Ал мемлекеттік сатып алу саласындағы бақылау сыбайлас жемқорлыққа бейім болғандықтан, сатып алуды ұйымдастыратын, мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қордан қаржыландырылатын жобаларды іріктейтін құрылымдық бөлімшелердің басшыларын да аталған тізімге қосу ұсынылды. Біз квазимемлекеттік сектор субъектілерін корпоративті этика стандарттары мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңдардың сақталуын қадағалайтын сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтерді құруды міндеттеуді енгізіп жатырмыз», – дейді Айгүл Базарбаева.
Егер заң қабылданар болса, онда алдағы жылдары әрбір ұлттық компанияда сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет құрылады. Бұл қызметтің басты міндеті қаржы жымқырудың алдын алу болары белгілі. Ал ұлттық компанияларда бүгінгі таңда осыған ұқсас жұмысты атқаратын құрылымдар баршылық. Мысалы, компания ішіндегі аудиторлар. Олар сол компанияның қаржылық есептілігі мен жазбаларын тексереді – аудит жүргізеді. Мысалы, компанияның ішкі аудит қызметінің жұмысы үздіксіз жүргізіледі. Ал сыртқы аудит жүргізу үшін сырттан аудиторлық компания шақырылады.
Ішкі аудит те, сыртқы аудит те бухгалтерлік есеп пен аудиттің қатесін қарап, алаяқтықты анықтайды. Бірақ ішкі аудит сыртқы аудит сияқты тәуелсіз емес. Ішкі аудит жүргізуші маманды ұйым басшысы тағайындайтын болғандықтан, ол белгілі бір деңгейде компаниядағы қаржылық қитұрқылық туралы тіс жарып айта алмауы мүмкін. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің жаңа қызмет құру туралы ұсынысына осы жағдай себеп болуы мүмкін.
Айтқандай, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің өз ішінде де жемқорлыққа қарсы күресетін бір құрылым – Орталық мемлекеттік органдардың басшылық құрамы арасындағы жемқорлықты анықтау басқармасы құрылады екен. Аталған агенттіктің Стратегия және жедел басқару департаментінің басшысы Нұрлан Жақсымбетовтің айтуынша, бұл басқарма халықтың үніне құлақ асатын мемлекет тұжырымдамасын жүзеге асырады.
«Бүгінгі күнгі қоғамның ең өзекті мәселелерінің бірі – бюджет қаражатының мақсатқа сай жаратылуына жан-жақты бақылау жасау және мемлекеттік органдардың басшылық құрамын жемқорлығы үшін жазаның бұлтартпастығын қамтамасыз ету», – деген ол жаңа басқарма халықаралық тәжірибені ескере отырып құрылатынын айтады.
Біз де шетел тәжірибесіне көз жүгіртіп көрдік. Мысалы, АҚШ-та сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін мемлекеттік және муниципалды органдардың ашықтығы маңызды рөл атқарады. Ол елде мемлекеттік аппаратқа деген сенімсіздік дәстүрлі саяси мәдениеттің бір бөлігі саналады. Ол елде сыбайлас жемқорлыққа қатысты бір ғана күдік адамды саяси мансаптан айырады. Сондықтан да олар жемқорлыққа жол бермеуге күш салады. Біздің елге жетпей тұрғаны да осы деп ойлаймыз. Сонымен бірге Америкада жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік жеке тұлғаларға ғана емес, заңды тұлғаларға да қолданылады. Яғни, жемқорлық үшін жеке адам ғана емес, компания да жауапқа тартылады. Ал Қазақстанда мұндай институт болмағандықтан, компания мүддесі үшін жасалатын жемқорлыққа компания қызметкерлері ғана жауап береді. АҚШ-тағы тағы бір мән беретін деталь – атқарушы биліктің қызметін заң шығарушылар мұқият қадағалайды. Ал біздің Парламентте ондай пәрмен жоқ. Есесіне жемқорлық пен қаржы жымқыруды бақылайтын, қадағалайтын құрылым көп: Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылайтын Есеп комитеті, Қаржы министрлігінің Қаржы мониторингі комитетіне қарасты Экономикалық тергеу департаменттері, республикалық маңызы бар үш қала мен өңірлердегі тексеру комиссиялары, оған әрбір компанияның ішіндегі ішкі аудит қызметін қосыңыз. Сыртқы аудит те қаржы айналымындағы қитұрқылықты анықтай алады. Енді оған квазимемлекеттік секторда құрылуы мүмкін Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет қосылмақшы. Қадағалаушы, тексеруші құрылым көбейгеннен жемқорлық та, қаржы жымқыру да жоғалып кетпегенін көріп жүрміз. Сондықтан бірінің қызметін екіншісі қайталайтын қызметтерді құра бергенше, Парламенттің бақылау функциясын арттырып, ақпаратты ашық етіп, қоғамдық ұйымдарды әріптестікке шақыру арқылы жұмыс істеу керек шығар...
Біздің елде жемқорлық қылмысымен сотталған адам белгілі бір уақыттан кейін шартты түрде бостандыққа шығып кете береді. Бұл қоғамның ызасын туғызатын жағдай еді. Абырой болғанда, агенттік жемқорлықтың ауыр және аса ауыр түрімен сотталған адамның жазасын өтеу мерзімін ұзартуды ұсынып отыр екен. Былтыр желтоқсан айынан бастап бағынышты қызметкері жемқорлықпен ұсталған жағдайда басшысы да жеке жауапкершілікке тартылатыны жайлы талап күшіне енгені белгілі. Бірақ одан бері қоластындағы қызметкері үшін лауазымынан бас тартқан басшы көрмедік. Ал Айгүл Базарбаева ондай мысал барын айтады: Сәтпаев қаласы әкімі отставкаға өтініш беріпті.
«Оның тікелей қызметкері жемқорлық жасаған. Бұл қылмыс 10 желтоқсанда жасалғанына қарамастан, Сәтпаевтың әкімі отставкаға кетуді өтінді. Әзірге отставка қабылданған жоқ. Ол тәртіптік жауапкершілікке тартылды», – деді ол. Мұндай жағдай Батыс Қазақстан облысында да тіркеліпті.
Қолданыстағы заңға сәйкес, жемқорлық туралы хабар берген адам сол қылмыс барысында анықталған соманың 10 пайызына ие болады. Енді жаңа заң жобасына сәйкес осы қылмыс туралы хабар берген адам сыйақы алып қоймай, мемлекеттің қорғауына алынады. Яғни, ол кісі туралы ақпарат мемлекеттік құпияға жатқызылады.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ
