Біріңді қазақ, бірің дос, Көрмесең істің бәрі бос. Абай
Мал ұрлығы ел ішін жайлаған індеттей әлеуметтік кеселге айналғалы қашан?.. Осы індеттің бетін қайтаруға барынша үлес қоспақ ниетпен журналист ағайындар соңғы жылдары аталған тақырыпты жиі нысанаға алып жүр. Бұған бірден-бір себеп – мал ұрлығына қатысты ел-жұрттың тарапынан арыз-шағымның жиілеуі. Ауылдағы қарапайым ағайынның негізгі күнкөріс көзі – алдындағы азын-шоғын түлігі. Сондықтан да «Мал ашуы – жан ашуы» дегендей, ақ-адал еңбегімен өсіріп-өндіріп отырған бала-шағасының нәпақасын ұры-қары қолды қылғанда кім-кімнің де зығырданы қайнары кәміл. «Ұры-қары» деген негізі құлаққа жеңілдеу естіледі, әйтпесе, бүгін өзгенің төрт түлігіне көз салатындар негізінен мал ұрлығына әбден маманданған нағыз баукеспе, яғни кәнігі ұрылар. Үшбу тақырыпты журналистік тұрғыдан індете зерттей жүріп, мынандай жайттарға көз жеткіздік:
Қазақы әсіре көңілшектік, яғни ұры немесе ұрылар ұрланған малдың ақшалай немесе малдай орнын толтырса, мал иесінің кешірім беруі. Бұл адамгершілік, мұсылманшылық тұрғысынан қарағанда, әрине, дұрыс көрінеді. Яки, шығынның орны толды, болды емес пе?! Алайда «Дәндеген қарсақ құлағымен ін қазатындығын» һәм «Ауру қалса да, әдет қалмайтынын» неге ескермейміз? Тұтылған ұры шығынның орнын толтырып, кешірім сұрап құтылғаннан кейін біразырақ уақыт тыныш жүреді де, сосын «баяғы әніне» қайтадан басады. Суыт жүрісі, сұғанақ тірлігі тағы әшкере болса, алдыңғы ұрлықтан түскен ақша есебінен шығынды толтырып, өтірік мүләйімси кешірім сұрап және құтылады. Мұндайда пролетариат жазушысы Максим Горькийдің «Жауды аяған жаралы» деген ел ішінде, халық арасында мәтелге айналған сөзі еске түседі...
Егер «Ауруын жасырған өледі» дегенге сайып сөз саптар болсақ, Батыс Қазақстан облысында мал ұрлығына маманданғандардың дені – қазақтар. Тура осы мәселеге қатысты кең-байтақ Қазақстанның өзге өлке-өңірлеріндегі де жағдай біз айтып отырған ащы шындықтан алшақ емес. Ұрылардың ар-ұяттан безгені соншалық, олардың арасында өздерінің құдайы көршісі мен құда-жекжатына қоса, тіпті ет жақын ағайын-туысының да малын ұрлаудан жүзі жанбайтындар баршылық. Ендеше, «Ұры алыстан келмейді» дегенді қазекем әбден көзі жеткеннен кейін айтқан болып тұр ғой. Міне, біздің «Апырым-ай, қазақтың жауы қазақ болғаны ма?..» деп іштей күйініп отырғанымыз да сол себепті...
Жергілікті жұрттың «Аудан-ауылдардағы құқық қорғау құрылымдарының қызметкерлері мал ұрлайтындармен ауыз жаласқан ым-жымы бір сыбайлас» деп күйіне сөйлеп, ашына айтатын пікірлерінің жаны бар. Осы сөзімізге бір дәлел, Сырым, Қаратөбе аудандарында орын алған мал ұрлау фактілері бойынша Батыс Қазақстан облыстық «Орал өңірі» газетінде жарияланған мақала-материалдардың ықпалымен 2016-2017 жылдары Сырым аудандық ішкі істер бөлімінен басшысы бар, қосшысы бар 17 полицей, ал Қаратөбе аудандық ішкі істер бөлімінен басшысы бар, қосшысы бар 6 полицей, екі ауданды қоса есептегенде, ұзын саны 23 полицей әртүрлі әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Бұлардың біразы тіпті лауазымды қызметінен айырылса, кейбіреулері керек десеңіз, құқық қорғау құрылымдарынан біржола аластатылды. Мұны азсынсаңыз, мал ұрлығына тікелей қатысы барлығы дәлелденіп, алды сегіз жылға сотталған 8 баукеспенің арасында тіпті құқық қорғау құрылымдарының бұрынғы екі қызметкері бар болып шықты.
Мал ұрлығын тіркеу мен тергеу барысында малын жоғалтқан адамды әуре-сарсаңға салу яки қарапайым халықты запы қылатын бюрократиялық шырғалаң әлі де сап тыйылған жоқ. Демек, аудан-ауылдардағы құқық қорғау құры-лымдарының басшы-қосшысының осы «кәсіби дерттен» дереу арылғаны ең алдымен, өздеріне абырой.
Сөз соңында айтарымыз, Қазақстан Бас прокуратурасына қарасты Құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі комитетінің Батыс Қазақстан облысы бойынша басқармасы ұсынған мәліметтер негізінде біз ақпаркесте (инфографика) түздік. Бұл ақпаркестеде соңғы үш жыл және биылдың алғашқы үш айы қамтылған. Осы деректер арқылы мал ұрлығына қатысты облыстың қай ауданында қандай ахуал қалыптасып отырғанын өзіңіз-ақ аңғара аласыз...
Бауыржан ҒҰБАЙДУЛЛИН,
Батыс Қазақстан облысы