Ақшаңды алдым, әбігерге салдым...

Ақшаңды алдым, әбігерге салдым...

Қаржы жинап, еселеп қайтарамыз деген қаржы пирамидаларына сенген халық саны әлі де азаяр емес. Жақында Нұр-Сұлтан қалалық Полиция департаменті «Реальные доходы 1» және «Реальные доходы 2» деп аталатын қаржы пирамидасын құрған 45 жастағы әйел­ді ұстап, сотқа дейінгі тергеу амалдарын бастап кетті. Бұл – еліміздегі бірінші де, соңғы да алаяқтық іс емес. Өткеннен сабақ неге алмаймыз?! Күдікті әйел 2019 жылдың ма­мыр айынан бері жүздеген адамды алдап, аса ірі көлемдегі қаражатты қалтасына басқан. Ол WhatsApp мес­сенджерінде «Реальные дохо­ды 1» және «Реальные доходы 2» деген екі чат ашып, тұрғындарды пира­ми­даға ақша салуға шақырған. Шарт бойынша әр қатысушы кемі 20 мың теңгеден беруі тиіс болған. Алаяқ әйел бұл ақшаны 15 күн ішінде екі есе көлемінде қайтарып беретінін айтып сендірген. Құ­рық­қа түскен салымшылардың саны 300-ден асқан, ал полицияға 40 адам ғана арыз жазған екен. Кү­дікті қамауға алынып, Қылмыс­­тық кодекстің 217-бабы (қаржы­лық пирамида құру және оны басқару) бойынша сотқа дейінгі тергеу амалдары жүріп жатыр.  

Алғашқылар

Тарихтағы алғашқы және аты­шулы пирамиданың бірін 1919 жы­лы италиялық алаяқ Чарльз Пон­ци құрған. Ол тез баюдың бизнес-жүйесін ойлап тапқан, кейін бұл жүйе соның атымен аталды. Понци Бостонда бағалы қағаздарды ауыстыратын компа­ния ашып, оған инвестор тартып, адамдарға қарапайым арбитраж арқылы, яғни шетелде тауар сату мен сатып алу арқылы пайда табуға шақырды. Салынған соманы 90 күннің ішінде 150 пайыз қылып қайтарамын деп уәде берген. Сол кезде вексельдерге сұраныс мол болды. Ал шынында ешқандай келісім жасалмаған. Понци тек бұрынғы салымшыларға кейінгі­лердің ақшасын төлеп отырады. Біраз уақыт өткен соң оған феде­рал­дардың көзі түсіп, компанияны таратып жібереді. Салымның бір бөлігі иелеріне қайтарылып (2 мил­­лионнан аса ақша сол күйі та­былмаған), Понцидің өзі 5 жыл­ға бас бостандығынан айырылды. Ал 1960 жылы америкалық олигарх Бернард Мэдофф адамзат тари­хын­дағы ең ірі Mэdoff Investment қаржы пирамидасын құрды. Ол жарты ғасыр бойы ірі компания­ларды сазға отырғызуға негізделген қаржылық жүйені өмірге әкелді. Мэдоффтан зардап шеккендердің арасында қарапайым тұрғындар­мен қатар, атақты адамдар да жет­кілікті. Бейсбол спортының май­талманы, Нью-Йорк Метс коман­дасының иесі Фред Уилпон, актер Кевин Бэкон, режиссерлер Стивен Спильберг пен Педро Альмодовар Медоффтың құрбандығына ай­нал­ды. Францияның, Голландияның, Жапонияның банктері де Мэдофф құрған тордан шыға алмай қалған.  

МММ «салған» пирамида

Кеңес Одағы ыдырап, келмеске кеткен уақытта халықтың қалта­сына түскендер саны арта бастады. ТМД елдеріндегі ең ірі «қаржы пирамидасы» саналатын Мавроди іргетасын қалаған «МММ» тарихы 1994 жылдан басталады, әлі де аяқталмаған. Оған бір Қазақ­стан­ның халқындай адам ақша салып үлгерген. 1997 жылы «МММ» бан­крот деп танылып, 1997 жылдан 2003 жылға дейін Сергей Мавроди іздеуде болды, тұтқындалды, тіпті жазасын өтеп шығып, тағы бір­неше қаржы пирамидасын ұйым­дастырды. 2018 жылы қайтыс бол­ды. Қазір Мавродидің «пира­ми­далық» сипаттары бар жобасы Индонезияда, Бангладеште, Үн­ді­станда, Малайзияда, тіпті жазасы қатаң Қытайда да жұмыс істейді екен. Оны әрбір алтыншы ресейлік «қаржы пірі» санайды. Тәжікстан түрмесінде көз жұмған Джамшед Сияевты он екі жыл бұрын сол ел­дегі әр адам білген. Ол ұйымдас­тырған «майда моншақ пирами­дасы» табыс табу үшін үйі мен малын сатып, ақшасын құйған 60 мыңға жуық адамды жер сипатып кеткен. 2003 жылы Қырғыз Рес­публикасында пайда болған «Уорлд Интерпрайз» бисер пира­мидасы да осыған ұқсас. Ұйымның іргесі сөгілгенде мүшелерінің он­даған мың долларын тонағаны белгілі болды.  

Қазақстандық Мавродилер

Қазақстанда да тақты алаяқтың ісін жалғастырушылар 26 жыл ішінде миллиондаған халықты алдап, тірнектеп жинаған қаржы­сын қалталарына басты. Әлі де жалғастыруда. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары өндірісі де, жылжымайтын мүлкі де болған «Смағұлов және Ко» компания­сына аңғал қазақ 630 миллион теңгені өз еркімен табыстаған. Пирамиданың негізін қалаушы 35 мың адамды алдаған. Ал компа­нияның меншігіндегі мүлік аук­цион арқылы сатылғанымен, одан түскен қаржы қарыздың бестен бір бөлігіне ғана жеткен. Сондай топ­тың бірі – 2016 жылдың қыркүйек айында Қарағандыда құрықталды. Ол «Оптовка» мекемесі болатын. Компания директоры Елена Ко­лесникованың үстінен шағым­дан­ғандардың саны алғашқыда 27 адам болса, кейін елуден асып жығылған. Ал шынтуайтында, алаяқтар Қарағанды аумағында бар-жоғы жарты жылдың ішінде төрт мыңдай адамнан бір миллиард теңгедей пайда тапқан. «Оптовка» компаниясының филиалдары елі­міздің бірнеше қаласында болған екен. Алданғандардың ай­туынша, олар серіктестік дирек­торымен келісімшартқа отырып, әуелде салған ақшасы есебінен пайыздық пайда тауып отырған. Алайда тек алғашқы салымшылар ғана табыс­қа кенелген. Өзгелер жер сипап қалған. Көкшетау қаласында да сегіз мың тұрғынды сан соқтырған микронесиелік ұйымның да ісі «қаржы пирамидасы» ретінде қаралды. Мекемеге жүз мың теңге құйып, пайдаға шаш етектен «батқысы» келген салымшылардың саны жиырма мыңға жетіпті.  

Ақтөбелік алаяқтың сценарийі

Ақтөбеде үш-төрт жыл бойы сайт ашып, халықтан 71 миллион теңге жинап алғандар 2017 жылы ұсталған болатын. 2014 жылдан Tulpar888, Million888 деген сайт ашқан қос құрбының сценарийі өзінше жұмыс істеді. Бағдарламаға қатысушы екі адамды шақырады, тиісінше олар да екі адамды кіргізеді. Осылайша, өзінен кейін 6 адам жиналғанда, 180 000 теңге көлемінде сыйақы алады, оның 125 мың теңгесін азаматша Ш-ның есепшотынан өз карточкасына алып отырады. Ал қалған 55 мың теңгесі инвестиция ретінде бағдар­ламаға қайта қатысу құқығымен жүйеде қалып отырған. 2015 жылы азаматша Ш. құрбысының Ақтөбе қаласында қайтыс болғанына қа­ра­­мастан, tulpar.million888.com web-сайтында автожобаны енгізу мақсатымен салымшыларды тар­тады. Оларға «Тойота-Королла» маркалы автокөлігін сыйақыға беруге уәде береді. Ұсталған Ш-ның карталық есепшотына 2014 жылдың шілде айынан 2016 жылғы тамыз айына дейін 71 миллион теңгеден артық ақша түскен болып шықты.  

Алдануды қоймадық...

2019 жылдың желтоқсан айын­да Нұр-Сұлтан қаласында Questra қаржы пирамидасын құрушыларға қатысты сот шешімі шығып, кінә­лілер 8 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айы­рыл­ған болатын. 358 адам алаяқ­тардың арбауына түсіп, 2016-2017 жылдары 480 миллион теңгені қаржы пирамидасына салған. Ал 2020 жылдың алғашқы ай­ларында әлеуметтік желілер мен мес­сенджерлерде «Қазан» немесе «Қара касса» ойынының жарна­масы толып кетті. Оған қатысу­шы­ларға 14 300 теңге салса және тағы екі адамды тартса, үлкен табыс әкеледі деп уәде еткен. Ішкі істер минис­тр­лігінің Криминалдық поли­ция департаменті жоғарыда аталған факті бойынша тексеріс жүргізуде. Айта кету керек, қаржы пира­мидаларын құрғаны және басқар­ғаны үшін қылмыскерге мүлкін тәркілеу мен 10 жылға дейін бас бос­тандығынан айыру түріндегі жаза қарастырылған. Біліп отырсақ та, алаяқтарға ақшамызды өз қолымызбен ұстата салудан тыйылар емеспіз. Ішкі істер органдары 2018 жылы – 103, 2019 жылы 23 қаржы пирами­дасын анықтағаны сөзімізге айғақ болса керек.  

Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ