Елбасы Н.Назарбаев «Рухани жаңғыру» мақаласының жалғасы ретіндегі «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында тарихқа қатысты түйінді тұжырымдар жасағаны елеулі оқиға болды.
Тәуелсіздікке қол жеткелі бір кезде сырттан таңылған шеңберден шығып, жаңаша еркін ойлау, рухани жаңғыру қажетін түсіндік. Ең бастысы – тарихымыздың терең екеніне назар аудардық.
Ілгеріде шетелде білім іздеп жүргенімізде бір студент қырғыз қыз әлдебір жиында қырғыздар тарихы 2000 жылдан асатын көне халық екенін, ал қазақтар небәрі XV ғасырдың ортасында ғана шыққанын айтып қалды. Оның өз еліне деген мақтанышы ерекше екені байқалды. Мұндай пікірлерді өз азаматтарымыздан да естіп қалатынбыз. Бірақ осындай сөзді сыртта жүріп, басқадан, әсіресе, бауырлас халық өкілінен есту ауыр тиіп, намыс жалыны шарпып өтеді екен.
Рас, қырғыз қыздың жазығы жоқ. Ол оқығанын, естігенін айтады. Бұл тұста негізгі кінә өткенімізді терең зерделеп, өзгелерге көрсете алмаған өзімізде жатқаны шындық.
Біз қазақ елі XV ғасырда аспаннан салбырап түсе қалмағанын, мемлекет пен тілдің қалыптасуы ұзақ үдеріс екенін ескерер болсақ, тарихымыз тым тереңде жатқанын айттық. Ұлы дала төсінде б.з.д. дәуірлерде ғұндар, сақтар, қаңлылар, үйсіндер үлкен-үлкен мемлекеттер мен қағанаттар құрғанын атап өттік. Әлгі бауырлас елдің қызы ол қағанаттардың қазаққа қатысы шамалы, олардың қазіргі дала тұрғындарымен байланысы ғылыми тұрғыдан әлі де дәлелденбеген деп, азар да безер болды.
Баяғыда «Қазақ тек XV ғасырда шыққан, оған дейін қазақ болмаған», – депті бір ғалымсымақ. Мұны естіген Бауыржан Момышұлы: «Ей, «білгіш», Менің Құли деген бабам XV ғасырда өмір сүрген. Сонда Құлидан бұрын қазақ болмаған ба? Құли қазақтан тумағанда, кімнен туды?» – деген екен. Бір кезгі қиқар идеологияның шеңберінен шыға алмай, ұлтсыздануды ту етіп, жалған ұран жетегінде кеткен зерттеушілерге айтқан батыр атамыздың орынды уәжі бүгін біздерді де тәнті етеді. Әлгіндей «зерттеушілердің» аузынан шыққан сөздердің жаңғырығы әлі күнге дейін жалғасып келе жатқаны байқалады.
Ұлы дала төсінде ескі замандарда көптеген қағанат пен бірлестік болған. Қазақтың түрлі тайпаларының атымен аталған соларды Алашқа қатысы жоқ деп айтуға бола ма?
Салыстыру үшін Иран тарихын алып қарайық. Парсылар жерінде өздерінен басқа, гректер (Селевкидтер – б.д.д. IV ғ.), арабтар (Омайядтар – VII ғ.), түркілер (Ғазневидтер – X-XI ғ., Селжұқтар – XI ғ., Гуридтер және Хорезмшахтар – XII ғ.), моңғолдар (Хулагуидтер – XIII ғ.), Орта Азия билеушілері (Тимуридтер – XIV ғ.) түрікмендер (Қара Қойыңлы және Ақ Қойыңлы – XV ғ.), әзірбайжандар (Сефевидтер – XV-XIII ғ.), өзге де түркі тайпалары (Қаджарлар – XIX-XX ғ.) билік құрған. Бұларды тарихшылар түрлі династияларға бөліп қарастырады. Сол сияқты, Қытай тарихында да бұл елде қытайлардан өзге, қыпшақтар, моңғолдар, мәнжүрлер, ағылшындар, жапондар, т.б. халықтар мен әулеттер билік құрған кезеңдер болған. Қытайдың өткені де біртұтас тарих ретінде қаралып, династияларға бөлініп оқытылады.
Бейжіңде дипломатиялық курста оқығанымызда тарихтан сабақ берген профессорға Шыңғыс ханның Қытай тарихындағы рөлі жөнінде сұрақ қойдық. Себебі, ол кезде елдегі зиялыларымыз Шыңғыс ханның тарихта алар орны туралы қақ жарылып, айтысып жатқан еді. Қытай профессоры: «Біз Шыңғыс ханды жаулап алушы емес, Қытайдың тұтас бір династиясын құрған айрықша тұлға ретінде қарастырамыз», – деп жауап берді. Әлгі профессор сөзін одан ары жалғап: «Бізге сырттан келіп, династия құрғандар аз болмаған. Қытайда білім, әскер, өнер, оның ішінде әдебиет пен музыка және т.б. салалардың дамуына ерекше серпін әкелген Тань династиясы дәуірінің бір кезеңінде билік құрған қыпшақтар сіздердің бабаларыңыз еді. Мұны қытайлар айта бермейді», – деп жымиды. Көріп отырғанымыздай, басқа халықтар шеттен келіп, басқарып, үстемдік еткен жұртты да өз тарихының ажырамас бөлігі деп қарастырады. Оған қарағанда, біздің тарихтағы билік еткен ру-тайпалардың барлығы да – осы даланың төл перзенттері. Бірлі-жарымы болмаса, басқа жақтан ауып келгені жоқ. Ендеше, ғалымдардың пікірінше, қазір тарихқа ғылыми көзқарасты рухани жаңғыру тұрғысынан қалыптастыру өзектілігі туындап отыр.
Елбасы мақаласында бұл проблема тереңнен қозғалып, нақты қисынды пайымдар айтылады. Тұңғыш Президент Н.Назарбаев кейбір ежелгі халықтар тарихындағы ұлы жетістіктердің сол елдер қазір мекен етіп жатқан аумақтарға қатысына тоқталып: «Әрине, ежелгі Рим деген қазіргі Италия емес, бірақ италиялықтар өздерінің тарихи тамырымен мақтана алады. Бұл – орынды мақтаныш. Сол сияқты, ежелгі готтар мен бүгінгі немістер де бір халық емес, бірақ олар да Германияның мол тарихи мұрасының бір бөлшегі. Полиэтникалық бай мәдениеті бар ежелгі Үндістан мен бүгінгі үнді халқын тарих толқынында үздіксіз дамып келе жатқан бірегей өркениет ретінде қарастыруға болады. Бұл – тарихқа деген дұрыс ұстаным. Сол арқылы түп-тамырымызды білуге, ұлттық тарихымызға терең үңіліп, оның күрмеулі түйінін шешуге мүмкіндік туады», – деп тұжырымдайды.
Егер осындай пайым тұрғысынан келер болсақ, ұлы дала елінің тарихын біртұтас өркениет ретінде қарастыру қисынды көрінеді. Өйткені Ұлы далада о бастан бері өмір сүріп келе жатқан бір ғана халық бар. Ол – Ұлы дала халқы. Ол – Алаш жұрты. Әр ғасырда атауы әртүрлі болды демесеңіз, көнеден келе жатқан біртұтас жұрт.
Олай болмаса, біздің дәуірімізден бұрынғы ғасырларда үйсіндер бірден жойылып кетіп, қаңлылар ғана қалуы, я болмаса, орта ғасырларда қимақтар үрім-бұтағымен тұздай құрып, орнына тек қыпшақтар ғана шығуы мүмкін болмаса керек. Біртұтас дала халқының тайпалары билікке алма-кезек немесе даланың әр аумағында қатарлас келіп отырғанына орай, көрші елдер бұларды ру аттарымен танығаны анық. Демек, жылнамашылар үйсін немесе қыпшақ, жалайыр яки шеркес деп жазу арқылы тұтас бір дала жұртын атаған.
Мақалада Елбасы Ұлы даланың тарихи тұтастығын ашып көрсетті. Енді осы пайымды тарихи әдіснамада, ғылыми зерттеулерде тұжырымдамалық темірқазық етіп алу керек. Сонда зерттеу жүйесі ретке келіп, тарих қойнауының қазынасы ақтарыла түспек.
Басқасы-басқа, бір кезде одақтас ел басшылығының аузынан «Қазақтарда бұрын мемлекет болмаған», – деген пікір естіліп қалды. Тәуелсіз сарапшылар мұны бәзбір алпауыт ел көрші жұрттың шаңырағын шайқалтып, аумақтық тұтастығына нұқсан келтіріп отырған заманда қауіпті санады. Осы тұста Қазақ хандығының 550 жылдығын мерекелеу, саясаттанушылардың пікірінше, әлгіндей қисық ой-пікірлерге орай берілген қисынды жауап ретінде тарихи тамырымыздың тереңде жатқанын көрсеткен қадам болды.
«Қазақ хандығының дүниеге келуі бұрын Қазақстанның барлық аумағында өріс алған әлеуметтік-экономикалық және этносаяси үдерістердің заңды нәтижесі болды», – деп еді Елбасы бұған дейін. Көне замандарда ұлы далада мекен еткен Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ, Керей, т.б. мемлекеттер мен бірлестіктердің мерейтойларын, мәселен, Үйсін мемлекетінің екі жарым яки үш мың жылдығын, Қаңлы қағанатының екі мың үш жүз жылдығын (дәлдігін тарихшылар анықтай жатар) кең көлемде атап өту жөн болар еді. Бұлар бізге ғана қатысты, бізден басқа ешбір елге керегі жоқ. Сонымен бірге, бүгінгі таңда тарихымызды терең зерттеу мақсатында ірі-ірі бағдарламалар мен жобаларды қолға алып, осы бағытта еңбектеніп жүрген өз ғалымдарымызбен қатар, шетелдік зерттеушілерді де ынталандыру қажеті туындап отыр. Мысалы, Қаңлы немесе Үйсін мемлекетіне қатысты халықаралық конференция ұйымдастырылып, тың деректерге халықаралық деңгейде бәйге жарияланса, талай құпияның беті ашылар ма еді? Бұл ел имиджін көтерудің тиімді тәсілі. Өйткені өткенімізді зерделеу санамыз бен рухымызға елеулі серпіліс әкеліп, елдігімізді нығайта түсері анық.
Ұлт көшбасшысының тарих туралы толғамы саяси тұрғыдан аса маңызды болды. Қаншама тілге аударылып, дүниенің түкпір-түкпіріне таралды. Жаһан саясаткерлері мен ғалымдарының назарын қазақ тарихына аударды.
Ұлы даладағы тарихи сабақтастық туралы сөз қозғалып отырған тұста кейінгі кезде қоғамымызда орын алған саяси өзгерістердің өзектілігіне тоқталған жөн. Тәуелсіздіктің отызға жуық жылы ішінде мемлекет іргесін бекіту жолында орасан зор еңбек атқарылды. Осының басы-қасында жүрген, береке-бірлікке ұйытқы болған Елбасының стратегиялық саясатын қазіргі Президент
Қ.Тоқаев жалғастыратынын мәлімдеді. Бүгінгі күрделі кезеңде саяси сабақтастықтың өз жалғасын табуы елдігімізді нығайту үшін маңызды.
Шындығында да, біздің рухымыз тарихта жатыр. Әлемде кейбір халықтар ашық сипатта болмаса да, өздерінің жаратқан үшін таңдаулы ұлт өкілдері екенін, бабалары зор империялар құрғанын ұрпағының санасына сіңіріп, өзгеден артық болмасақ, кем емеспіз деген сыңайда ой-сана қалыптастырғаны арагідік байқалып қалады. Қажет десеңіз, осындай идеология бізде де бар. Күлтегін жазуында жоғарыда көк аспан, төменде қара жер жаралғанда, оның ортасында адам баласын билеуге көк түрік бабалары жіберілгені тасқа ойылып жазылған. Мұндай жазба ұлы дала перзенттерінің – көктің ұлдарының айырықша жаратылысын айғақтап тұр. Аңдай білсек, бұл – біз үшін өшпес рух, мәңгілік бағдар.
Мақаладан мәңгілік ел мұратын ту етіп көтерген ұлт лидерінің негізгі миссиясы елдігімізді баянды етуге қызмет жасау екенін ұғамыз. Осы ұлы міндет жолында жас көшет сынды мемлекеттің болашақта зәулім бәйтеректей өркен жаюы үшін оның түп-тамырын аялап күтіп, нығайту ісінің мән-маңызы өзекті.
Тарихи танымымызды кеңейту – рухани жаңғырудың негізгі шарттарының бірі. Өткенімізді түгендеу бағытындағы қадамдар көңілге сәуле, көкірекке сенім ұялатып, келешегімізді кемелдендірері хақ.
Дәуірбек ДҮЙСЕБАЙ,
шығыстанушы