1937 жылдары 60 мыңнан астам адам «Жапон тыңшысы» деген жаламен қанды қырғынның құрбанына айналған. Негізі, саяси қуғын-сүргінді бастауға түрткі болған да осы жала еді. Сол саяси қуғын-сүргіннің зардабын тартқан олар өмірінде жапондарды көрмеген де екен. Онда тағылған айып қайдан шықты, нендей дәлелдер бар?
Әңгіменің төркіні
Әуелі Алаш қайраткерлерінің мұратынан бастасақ. 1917 жылы Кеңес өкіметі Ресейдің құрамындағы отар ұлттардың өзін-өзі билеуіне мүмкіндік беруге уәде еткен. Содан кейін Тәуелсіздік декларациясы жарияланды. Бұл отар ұлттар үшін сөзсіз мүмкіндік болды. 1917 жылы 5-13 желтоқсандағы Бүкілқазақтық ІІ құрылтайда Қазақ автономиясы, ал 20 желтоқсанда Башқұртстанның үшінші құрылтайында тәуелсіз Башқұртстан Республикасы жарияланып, ресми заңмен бекітілді. Он күннен кейін Қоқанда Түркістан үкіметі құрылды. Әр республиканың ұлттық әскері жасақталды. Кеңес өкіметіне ұнамайтын жағдай туды. Бұл үш үкімет Сібір Колчак, Самара құрылтайшылар үкіметі мен большевиктер өкіметі тарапынан үш жақты әскери майданның қыспағына түсті. Міне, осындай аласапыран тұста Мұстафа Шоқай Каспий арқылы Грузияға, одан Түркияға, одан Парижге эмиграцияға кетті. «Алашорда» үкіметінің өзге қайраткерлері болса «Қазақтың Қазақстаннан басқа Отаны жоқ. Сондықтан қазақ үкіметінің мүшелері қазақ ішінде қалуы тиіс» деген ұстаныммен елде қалды. Содан кейін 1918 жылы 15 мамыр күні астыртын жағдайда «Алашорда» өкілдері Қостанайда жасырын кеңес өткізді. Онда Қазақтардың саяси жағдайы жайлы мәлімдеме жазылып, бүкіл әлемге тарату үшін Жапония үкіметіне жеткізуі тиіс болды. Жапония Ресейдің одақтасы болатын. Сол арқылы халықаралық үрдісті сақтау көзделді. Қалыптасқан әскери қоршау жағдайында Орал мен Қазақстан аймағында біріккен мұсылман мемлекетін құру идеясы да ұсынылды. Колчактік Сібір үкіметінің өткізетін 18-21 шілде аралығындағы құрылтайға ұсыну үшін Башқұртстан мен «Алашорда» үкіметінің 12 баптан тұратын ұсынысы Семейде талқыланды. Оған Башқұртстаннан – Сеиітгерей Мағазов, «Алашордадан» Әлихан Бөкейханов, Түркістан-Қоқан автономиясының төрағасы Мұхамеджан Тынышбаев қатысқан. Жапония үкіметіне қатысты бұл оқиғаны тәпіштеп отыруымыздың себебі осы оқиға 1922-1953 жылдардың арасындағы қазақ зиялыларын «Жапон милитаристік мемлекетінің шпионы», «жапон барлау мекемесінің қызметкері», «Қазақстанды Ресейден бөліп алып, Жапонияға астыртын сатпақ болды» деп кінәлап, жазалауға мүмкіндік берді. – Неге Жапония таңдалды дейтін боларсыз. Біз айтып отырған – бір жағы ғана. Екінші жағынан, Алаш қайраткерлері Жапонияның ұлттық идеологиясын үлгі етіп, қазақ қоғамына да жол ашқысы келді. Егер сол идеология жүргізілгенде, бүгінде Қазақстан Жапония секілді өнер, ғылым дамыған ел болар ма еді?! Астыртын мәжілістен кейін, екі жылдан соң (1920) астрахандық зиялы қазақ Мұхамеджан Тұңғашиннің қағаздарымен қоса жоғарыдағы 12 пункттен тұратын құжаттың және «Алашорда» үкіметінің құжаттары Кеңес өкіметінің қолына түседі. Міне, осыдан кейін Кеңес өкіметі қазақтың зиялыларын «Жапон тыңшысы» деп танып, шетінен қуғынға түсірді, – дейді алаштанушы, ғалым Тұрсын Жұртбай.Қуғынның басталуы
«Алашорда» қайраткерлері мен ұлттық интеллигенцияға «1927-1930 жылдары Орынбор мен Ташкентте құрылған контрреволюциялық астыртын ұйымға қатысқаны үшін, Орта Азиядағы бастамашылардың қозғалысына қосылып, әскери жасақ құруға ұмтылғаны үшін, сөйтіп қарулы көтеріліс арқылы Қазақстанды Ресейдің құрамынан бөліп әкетпек болғаны үшін, Англиямен (отызыншы жылдан бастап бұл сөз Жапониямен алмастырылған) астыртын байланысып, жапон әскері Қазақстанға басып кіре қалған жағдайда, қырда көтеріліс ұйымдастыруды жоспарлағаны үшін» деген айып тағылды. Бұл құжаттар Қазақстан Ұлттық қауіпсіздік комитетінің архивінде әлі күнге бар ( №78754 іс). 1927 жылы – 40 адам, 1930 жылы 32 адам тұтқынға алынған. Олардың алды 1930 жылы атылды, соңы айдауға кетті. 1937 жылғы репрессиядан кейін олардың бірде-біреуі тірі қалмапты. 1937-1938 жылғы қасірет ешкімді мамандығына, лауазымына, атағына қарап таңдап жатпады. Зауал жалпыға төнді. Алаш зиялылары мұндай айыптың жалғандығын дәлелдеуге тырысты. Сол кезде Ахмет Байтұрсынов «Жапония соғыс ашамын десе, оны қазақтан сұрамайды» деп жауап беріпті. Мұның барлығы қатыгездік пен қинаудың нәтижесінде алынған мәліметтер. – Мақалалардың бірінде ақын Сәкен Сейфуллинді әшкерелеп жазған, кейін өзі де айдалып кеткен академик Мұхамеджан Қаратаев сексен алтыншы жылы маған: «Мұны таспаңа (магнитофонға) жазба. Есіңде жүрсін. Кім біледі, көлеңкеміз қысқарып келеді. Тергеу камерасында жатқанымда қасыма біреуді әкеп қосты. Өскеменнің омарташы орысы екен. Ол да ұзақ жатыпты. Жөн сұрастық. Сонда Сәкенді (Сейфуллинді) есіне алды. Менен бұрын сол кісімен бір камерада болыпты. Ол «Мен өзім орнатқан өкіметтің жауы емеспін», – деп ұзақ қасарысыпты. Бар қорлыққа шыдапты. Бір күні тергеуге кеткен Сәкен кіріп кеп «Мен біттім, төзбедім қорлыққа!» деп айғайлап сөйлеп, төсекке етпетінен жата кетіп, солқылдап жылапты. Талай қыспаққа салғанда қайыспаған Сәкеннің морт сынуына сенбеген омарташы себебін сұрайды. Сонда Сәкен «Бәріне шыдар ем ғой. Жас ұрпақты бізге қарсы қойғанына қалай шыдаймын. Орындыққа отырғызып қойды да, қазақтың екі жас баласын алып келіп, екеуіне екі құлағымды создырып: «Ой, әкеңнің аузын... Сейфуллин, ой шешеңді... Сейфуллин! Сен халық жауысың!» дегізгенде шыдамадым. Қорлық қой. Олардың көзіне жексұрын боп көрінгенше өлгенім жақсы деп жалған айыпты мойындап қол қойыпты» деп құпиялап айтты. Намысты азамат үшін, әке үшін бұдан асқан қандай қорлық пен мазақ болуы мүмкін?! Андре Моруаның: «Кез келген билеуші үшін ең қауіпті адам – жазушы» дейтіні сол, – деді Тұрсын Жұртбай. Көп деректерде «Жапон тыңшысы» деген айыппен 60 мыңнан астам құрбан болғаны айтылады. Ал алаштанушы Тұрсын Жұртбай бұл сан 64-67 мың арасында екенін айтып отыр. Алаш қайраткерлері Жапонияның ұлттық идеологиясына қызыққаны рас. Бірақ олар берілу үшін емес, ұлттық болмысын сақтай отырып, дамыған елден үлгі алғысы келді. Мұхтар Әуезов те небәрі 20 жасында «Жапония» атты мақала жазып, осыны баяндаған екен. Түйін:1930-1950 жылдары Қазақстанда 100 мыңға жуық жапон әскери тұтқын еңбек еткен. Бірақ олар да Кеңес өкіметінің залалын тартып, Карлагта тұтқын болған. Соның бірі Қарағанды облысы, Ақтас кентінде тұратын Ахико Тецураға арнап «Ақтастағы Ахико» атты пьеса жазылып, сахналанған еді. Осылайша, жалған айып мыңдаған адамның қасіретіне айналып шыға келді.