Қате бәрінен кетеді, алайда...
Мәжіліс депутаты Бақытбек Смағұл жалпы білім беретін мектептердің 1-сынып оқушыларына арналған Н.Мұхамеджанова аударған Smiles 1 Pupil's Book for Kazakhstan Grade 1 ағылшын тілі пәні оқулығында кеткен бірнеше қатені жазған еді. «Мәселен, түстер бөлімінде blue орысша «голубой» деп берілсе, қазақша «көк» деп аударылған. Дұрысы, әрине «көгілдір». Pink орысша «розовый» делінсе, мемлекеттік тілде «ал қызыл» деп көрсетіліпті. Дұрысы, бұл – сөз тіркесі емес, бір сөз, бірге жазылады. Бұрыс жазу сандар бөлімінде де байқалады. Мәселен, three қазақшасы «уш» деп беріліпті. Table қазақшасы «устел» екен. Big дегеніміз «улкен» көрінеді. «Ү» әрпінің кімге, неліктен ұнамай қалғаны, оған не себептен қырғидай тиіп, жөнсіз алмастырылғаны түсініксіз» деп Facebook парақшасында мәселе көтерген-ді. Сондай-ақ депутат орысша аударманың жазылуында бірде-бір қате жоғын атап өтті. Ол жауапты тұлғалар, оқулықты әзірлеушілер, олардың үстінен қараушылар бірінші кезекте орыс және ағылшын тіліндегі нұсқаларының дұрыс болуына баса мән беретінін байқаған. «Ал мемлекеттік тілдегі нұсқасы «әйтеуір бар болса болды» деген немқұрайдылықтың құрбаны болған сыңайлы» деп бағасын берген. Ағылшын тілі оқулығындағы қазақша аударма сапасына «Оқулық» орталығы нендей уәж айтқаны қызық болар? «Оқулық» республикалық ғылыми-практикалық орталығының экс-директоры Бейбітгүл Каримова сөздікті қарап көру керегін айтқан. Қажет болса, оқулыққа қосымша сөздік шығаратынын мәлімдеген. Ал қатені таза техникалық ахуалға теліді. Қатенің өзі бірнеше түрге бөлінеді. Орфографиялық, синтаксистік, жүйе тұрғысынан кеткен қате деп топшылауға болады. Оқулықтағы олқылықтың ретін бірізділік мәселесіне бұрсақ. Б.Әрінова, Г.Раева, Г.Каримова жазған, «Атамұра» баспасында жарық көрген «Қазақ тілі» оқулығының (6-сынып) 5-бетінде «Тіл білімінің салалары» кестемен көрсетілген. Кестеде грамматиканың «Синтаксис» саласы көрсетілмеген. Бұл не үшін деген сұрақ туындайды. Кестеде фонетика, лексика, сөзжасам, морфология салалары көрсетіліп, синтаксис аталмаған. Әлде, синтаксиске қатысты «Тілдік бағдар» берілмегендіктен бе? Мұнымен кітаптағы қате бітпейді. Дәл сол кітаптың 122-130-бетінде 5-бөліммен бірге «Тілдік бағдар» ретінде «Етіс, оның түрлері, жұрнақтары» беріледі. Одан кейін «Салт, сабақты етістік» пен «Үстеу, оның құрамдық және мағыналық түрлері» беріліп, екі бөлім өткен соң, нақты айтқанда 186-207-бетте «Етіс, оның түрлері» туралы кең көлемде мысалдар көрсетілген. Анықтамасы, жасалуы, жұрнақтары мен мысалдар бар. Әрине, «қайталау білімнің анасы». Бірақ бір кітапта бір тақырыпты 2 рет өткеннен кімге қандай пайда? Ал «Қазақ әдебиетіне» келсек, баяғы жартас – бір жартас. Мысалдар «заман» өзгерсе де, өзгерген емес. «Атамұра» баспасынан шыққан 5-сыныптың «Қазақ әдебиеті» оқулығының авторы – А.Ахтанова мен А.Жүндібаева. Бұл оқулықта әдебиет теориясы бойынша көріктеу құралдары беріледі. Алайда келтірілген мысалдар тым қысқа, оқушы ғаламтордан іздегенде шығатын сол Тайбурылдың шабысы (градация), сол Ер Төстіктің етігі (литота). Жас маман үшін де, оқушы үшін де түсінікті болатындай өзге мысалдар жоқ па?
Әдебиеттің жайын қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ беретін бірнеше мұғалімнен сұрадық. Ұстаз Зәуре Бексұлтанқызы «Қазақ әдебиетінен» қосымша мұғалімге де керегін айтты.
«Қазақ әдебиеті» оқулығында біршама эссе жазу тапсырмалары берілген. Сыни эссе, әдеби эссе тағы басқа. Бірақ мұғалімге арналған әдістемелікте эссені бағалау жолдары көрсетілмеген. Бүгінгі таңда ұстаздар қауымының 60-70%-ы жас мамандар екенін ескеріп, авторлар нақты эссені бағалау критерийлері мен дескрипторларын ұсынса екен. Мысалы, «2016-2017 оқу жылына арналған әдістемелік нұсқаухаттың 157-159-беттерінде эссені бағалау тәртібі нақты берілген (10-11-сыныптарға). Бұл бағалау көрсеткіші 5-7-сыныптарға сай келмейді. Сондықтан оқулық авторлары пән мұғалімдері үшін нақты әрі айқын бағалау шәкілін ұсынса деген пікіріміз бар», – дейді қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі.
Мұғалім сарапшы емес
Тізе берсең, оқулықта қате көп. Проблеманы айналшықтамай, шешу жолын жауаптылар сөзімен айшықтасақ. Білім және ғылым министрі өткен оқу жылының басында бірнеше оқулықтан қате тауып, мәселені күн тәртібіне қойды. Сонда сарапшыларға сын айтқаны бар. Әрі мұғалімнің бәрі сарапшы емесін баса айтты. Барлық мұғалімнің оқулық жаза алмайтыны тағы бар. Ал оқулық жазу мәселесіне келгенде уақыт рөл ойнайтынын еске түсіріңіз. Мәселен, қоғам белсендісі Гүлбану Әбенова Facebook парақшасында оқулық жазуға екі айға жуық уақыт беретінін жазған. Оның айтуынша, бұрындары оқулық жазуға 6 айға шығармашылық еңбек демалысын берген екен. Журналист Кеңес заманында оқулықтарды сараптап, бекіту бес жылға созылғанын, қазір бір-екі ай көлемінде жұмыс жүретінін алға тартты. Ал нашар оқулықты кім және қалай анықтайтыны қоғам белсендісі үшін де сұрақ. Пәндік комиссия ма, әлде мемлекеттік комиссия ма? Білім және ғылым министрлігі «Оқулық» республикалық ғылыми-практикалық орталығының директоры Ғани Бейсембаевты қызметке екі ай бұрын тағайындаған. Осы мерзім ішінде ол оқулық жазу процесінде бірнеше кемшілікті байқаған. Оның айтуынша, оқулық жазу процесінде екі үлкен проблема бар. Біріншіден, оқу бағдарламасы қалай құрылады, оқулық соған сай жазылады. Екіншіден, баспалардың жауапкершілігі төмен. Орфографикалық, техникалық қателерге мән бермейді.20 жыл бұрынғы мәселені қаузап жүрміз
«Ашық алаң» бағдарламасында Ғани Бектайұлы білім академиясында Ақселеу Сейдімбек ағаның тұсында, төл оқулықтарды жазу кезінде бірге жұмыс істегенін айтқан-ды. «Сонда кеткен жүйелі қателіктер туралы мәселе әлі шешілген жоқ. Мәселе енді шешіле бастады. Ең маңыздысы, авторлар институтын қалыптастыру. Оқулық жазатын авторларды оқыту мәселесі жиырма жыл бұрын көтерілген. Биыл бірінші рет аталған институтты құрудың алғышартын жасаймыз. Екі үлкен ұжым қосылып соның бағдармаласын жасап жатыр. Сараптама мәселесі – «Оқулық» орталығының міндеті. Сараптама жүргізіп, іріктейміз», – дейді ол. Жоғарыда «Оқулық» орталығы директорының баспа жауапкершілігі туралы айтқаны бар. Білуімізше, елімізде «Атамұра» баспасында ғана баспахана бар. Қалғаны кітапты Қытай мен Түркияда басады. Өйткені қағаз бен бояу қымбат. Осы тұста Қытай мен Түркия баспалары қазақша оқулықтағы қатеге жауап бере ме? Бұл жағдайда Байтұрсынов сөзіне қайта жүгінеміз. Оқулық төңірегіндегі мәселе «Аққу, шортан һәм шаян» мысалына ұқсайды. Өйткені оқулықтың әдістемелік жағын Ыбырай Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы дайындайды. Баспалар оқулық жазатын авторларды таңдап, министрлікке ұсынады. Министрлік келісімінен соң, авторлар оқулық жазуға көшеді. Құрастырылған оқулық баспа мен қоғамдық сарапшылардың сынынан өтеді. Олар қатесін тексеріп, ескертпе жасайды. Сөйтіп, оқулықты «Оқулық» орталығына жөнелтеді. Министрлік жанындағы орталық оқулықтарды әр пән бойынша сараптайды. Одан кейін «аманатты» республикалық комиссияға береді. Комиссия кем-кетігін қайта қарайды. Міне, бір оқулықтың дүниеге келуі бірнеше кезеңнен тұрады. Байқасаңыз, осынша тексерістен қате кетуі қиын тәрізді. Енді осы жерден жауаптыны іздеңіз. Бұл «Мақта қыз бен мысық» ертегісінің кері сияқты. Қоғам – құйрығын сұраған мысық. Оқулық – құйрықтың рөлінде. Мысықтың сиырға, ағашқа, суға, дүкен мен тауыққа барғаны – комиссия жұмысы. Нақты жауаптының кім екені белгісіз? Себебі оқулық – біреу, жауапты көп. Сонда Президент мәлімдегендей, оқулықтан қате шықса, кімді жауапқа тартамыз? Жазған авторды ма, қатені көрмеген комиссияны ма, дұрысын білмеген сарапшыны ма, жауаптылардың үстінен қарайтын министрлікті ме?
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ