Ол оқиғалардың бойында қоғамның іргелі негіздерін қозғайтын өзгерістердің өзегі бар. Өткенге зер салып қарасақ, жағдаяттардың жарасымсыз жымдасуынан аса ауқымды қоғамдық катаклизмдер орын алып, сан ғасырлық өркениеттер мен мәдениеттердің құрдымға кеткенін көреміз. Абырой-атағын жұрт жаппай мойындап, даңқын нақты істермен тиянақтаған аса көрнекті тұлғалар ғана тарихтың барысын ырқында ұстап, оны сындарлы арнаға салып жібере алады. Мұндай мемлекеттік қайраткерлер өзінің алдындағы, қоғамның алдындағы жауапкершіліктің алапат жүгін иығына арта біледі де, асқақ мақсат-мүддесін жеріне жеткізе орындайды.
Қазақ КСР-нің жоғары басшылығына Кеңес Одағының талқаны таусылар тұсында келіп, осынау тар жол, тайғақ кешуге түскен Нұрсұлтан Назарбаев дәл сондай көшбасшы болатын. Бұл жол осыдан дәл отыз жыл бұрын – 1989 жылдың 22 маусымында басталған еді, сол күні Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің XV пленумында Нұрсұлтан Назарбаев республика партия ұйымының бірінші хатшысы қызметіне сайланды. Бұл шешім Елбасының білікті басшылығымен жүзеге асырылған болашақтағы асқаралы асуларға бастайтын беташар сияқты болғанын, олар ақыр аяғында тәуелсіз Қазақстанның дүниеге келуіне жеткізгенін содан бергі жылдар көрсетіп берді.
Біз бұл мақаламызда осының бәрі қалай жасалғанын, ол жағдайларды нендей себептер туындатқанын, сол тұста таңдаудың неге Нұрсұлтан Назарбаев тұлғасына түскенін, басқа да күрделі сәттерді ой зердесіне салмақпыз.
Мұндай күрделі шырғалаңдарды сөз еткенде оларды жалпы тарихи контекстен және болған оқиғалардың бір-бірімен шырмауықтай шырмасқан өзара байланысынан бөлек қарастыру әсте мүмкін емес.
Ол жылдарда Қазақстан кеңестік мемлекеттің құрамында одақтас республиканың құқымен дамып келген болатын. Осындай әжептәуір жоғары мәртебесіне қарамастан, басқарудың барлық тетіктері одақтық орталыққа – Мәскеуге барып тірелетін, түйінді шешімдердің бәрі сонда қабылданып, жергілікті жерлерге өкімшіл тапсырмалар сол жақтан беріліп жататын. Басқарудың осындай сірескен сатылық жүйесі мемлекеттің барлық салаларын тырнағынан төбесіне дейін тырп еткізбей бақылап ұстап тұратын да, республикалардың адымын аштырмайтын.
Алайда, уақыт өте келе, 80-ші жылдардың орта шеніне қарай елде дағдарыстық құбылыстар бой көрсете бастады. Шаруашылық жүргізудің экстенсивті үлгісіне және теңгермешілдікке, мемлекеттің басын сұқпайтын жері қалмайтын жүйеге негізделген экономика адамдардың көптеген сұраныстарына сай келмеуге айналды. Сөренің астынан суырып салып, сауда жасайтын «қара базарды» шығарған тауар зәрулігі кеңестік қоғам өмірінің көзге бірден түспей қоймайтын белгісі болып алды.
«Темір шымылдықпен» қоршалған қоғамның және экономикалық автаркияның жағдайында КСРО-ның әлемнің белді елдерінен артта қалғаны барған сайын бадырайып көріне бастады. Көптеген салаларда үркітерлік үрдістер үлкейген үстіне үлкейе берді, өзінің о баста бойына біткен кемшіліктерінің салдарынан әкімшіл-әміршіл жүйе сыр беруге көшті. КОКП Орталық комитетінің Бас хатшысы Михаил Горбачевтің бастамашылығымен қолға алынған қайта құрудың Кеңес Одағын жаңғырту, ел дамуын жаңа арнаға бағыттау жөніндегі ниеті іске аспады. Қайта құру әуелде бүкіл елде, соның ішінде біздің Қазақстанда да үлкен үміт туғызып, көп нәрсе күттірген еді.
Алайда, басымдықтардың бұлыңғырлығы, нақты жұмыстың сылдыр сөзбен және қағазбастылықпен алмастырылуы, бәрінен бұрын – іс-қимылдың қолмен ұстайтындай бағдарламасының болмауы бір қиырдан бір қиырға шығандап шығып кете беруге, алдын ала ойластырылмаған қадамдарға әкеліп соқтырды. Осындай орашолақтықтар қатарында атышулы «алкогольге қарсы науқандарды» да, «еңбексіз келген табыспен күресті» де, қолға алынған реформалардың қадірін кетірген басқа қателіктерді де еске алуға болады. Мұндай жаңсақтықтар бара-бара ел басқару тізгінінен айырылуға, бейберекеттікті көбейтуге алып келді де, соның салдарынан мемлекет ыдырап тынды.
Сөз жүзінде басқарудың демократиялық тәсілдеріне көшуді жақтағанымен, іс жүзінде Орталық өзінің дегенін істеумен болды, бір ғана мақсатты – бәрін бастан-аяқ бақылап отыруды және айтқанына сөзсіз бағындыруды көздеді. Осындай көрсоқыр шешімдердің біреуі 1986 жылғы 16 желтоқсандағы «18 минуттық пленум» болды, онда Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаев қызметінен кетірілді. Республикаға өзінің ойына келгенін істеген Орталық оның орнына Қазақстан жеріне табаны тиіп көрмеген, бұған дейін Ульянов облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы қызметінде істеген Геннадий Колбинді тағайындады. Тегінде, мұның өзі әдейі ойластырылған қадам сияқты. Өйткені, одақтық партия элитасы үшін жер көлемі Батыс Еуропаның аумағынан асып түсетін индустриялы-аграрлы Қазақстан ұдайы назарда тұратын мекен еді. Қуатты кен байытушы және аграрлы өнеркәсіп, энергетиканың, қара және түсті металлургияның алыптары құрайтын салалар мен кәсіпорындар елдің экономикалық жүйесінің біртұтас шаруашылық механизміне тұйықталған стратегиялық маңызды буындар болатын. Астықты аса мол өндіретін республика ретінде Қазақстанның Кеңес Одағының азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі алар орны да орасан еді.
Тағы бір өте маңызды себепті атап айту жөн: республика аумағында одақтың қуатты әскери-өнеркәсіптік кешеніне ғана тікелей бағынатын көптеген сан түрлі полигондар мен сынақ алаңдары бар-ды.
Сондықтан да 1986 жылдың желтоқсанында Колбинді әкеліп тағайындау Орталық тарапынан жариялылық пен қайта құру идеяларымен қанаттанып тұрған қазақстандықтардың пікіріне ашықтан-ашық астамси қараудың кеудемсоқтық көрінісі болды. Мұндай жағдайда басшылыққа жергілікті кадрлардың ішінен шыққан лайықты өкілдерді тарту қисынды әрі көкейге қонымды еді. Өйткені, құрамына 19 облыс кіретін, КСРО-дағы ең көпұлтты болып табылатын мұндай алып әрі күрделі республиканы басқару оңай міндет емес-ті. Алайда, Орталық осындай орынсыз озбырлыққа қарсылық білдірген студент жастардың аяқасты ұйымдастырылған бейбіт шеруін қатал күшпен басып-жаншыды. КОКП Орталық комитетінің «Қазақ республикалық партия ұйымының еңбекшілерге интернационалдық және патриоттық тәрбие беру жөніндегі жұмысы туралы» қаулы қабылдап, онда іс жүзінде бүкіл қазақ халқын ұлтшыл деп айыптауы одан да өткен моральдық-психологиялық ауыр соққы болды.