4-5 шілде күні Ұлттық музейде Нұр-Сұлтан әкімдігі мен Қазақстан Жазушылар одағының астаналық филиалы және «Алтын қазына» қоғамдық бірлестігінің ұйымдастыруымен қала күніне орай «Еуразия астаналарының қаламгерлері» атты екі күндік халықаралық форум өтті.
Қаламгерлер нені талқылады?
Форумның басты мақсаты – Еуразия жазушыларының шығармаларын насихаттау, халықтар арасындағы әдеби-мәдени байланысты нығайтып, бірыңғай әдеби кеңістік қалыптастыру. Бұл айтулы шарада отандық қаламгерлер мен Испания, Үндістан, Египет, Әзірбайжан, Біріккен Араб Әмірліктері, Ресей секілді 20 елден келген ақын-жазушылар көркем әдебиеттің өзекті мәселелерін талқылады. Олардың арасында халықаралық «Экиваленсиас» журналының бас редакторы, Испания ПЕН-клубының бас хатшысы, Малларме, Неаполитан академияларының корреспондент-мүшесі – Jorge Padron Justo Angel, Ресей Жазушылар одағы басқармасының хатшысы – Гаврил Андросов, ОАӘ Жазушылар одағының басшысы – Nasser Ali Khamis Obaid Аldhaheri, Әзербайжан Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі Ekber Qoşalı, үндістандық қаламгер, сыншы, лингвистика ғылымының профессоры Rukmini Bhaya Nair және тағы басқа танымал тұлғалар болды. Форумның ашылуына Нұр-Сұлтан қаласының әкімі Алтай Көлгінов пен Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлова қатысып, ақын-жазушыларға ізгі лебізін білдірді.
– Еліміздің бас қаласында осындай басқосудың өтуінің өзі үлкен нышанның белгісі. Елбасымыз Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасы және «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласының әр тармағы рухани байлығымызға арналып, оны көтеруге, дамуына барынша атсалысудамыз. Осы шараның арқасында еліміздің экономикалық қуатын ғана емес, рухани қуатын бүкіл дүниежүзіне көрсете алдық. Қалам иелерінің осы көштің басында тұрғанына алғысым шексіз. Қазақ халқын әлемге танытатын, рухын көтеретін үлкен шығармалардың тууына тілектеспін! Басқосудың қатысушыларына жемісті жұмыс тілейміз. Біз сіздермен жұмыс істеуге дайынбыз, – деді министр Ақтоты Райымқұлова.
Сондай-ақ жиында Президент кеңесшісі Марат Сқақов, Қазақстанның Халық жазушысы, Еңбек Ері Олжас Сүлейменов, белгілі жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Әкім Тарази сөз алып, форумға қатысушыларға сәттілік тіледі.
Адамнан қымбат не нәрсе?
Пленарлық отырыс «Әлем әдебиеті: стереотиптен арылу» тақырыбында өтіп, оны жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әлібек Асқар жүргізді. Әлем әдебиетіндегі стильдер тарихы жайында сөз сөйлеген жазушы, публицист, «Дарын», тәуелсіз «Тарлан» сыйлықтарының лауреаты Дидар Амантай «Қазіргі заманда адам көкжиегіндегі постпринциптің өрістеуі, немқұрайлылықтың көбеюі бой алуда. Ұлы шығармалардың адам бойына асыл қасиет сіңіретіні, кітап адамды жақсылыққа тәрбиелейтіні ұмытылуда. Бүгінде адамдар бір-бірінен жақсылық күтпейді. Себебі, олар материалдық жағдайдың соңына түсіп кеткен. Барлық нәрсені, тіпті, өмір мен өлімді де ақшамен өлшейді. Қазір ақшаның құны адамнан қымбат. Қазіргі заманда стиль әдебиет болып қарала ма? Әлде әдебиет көпшілік мәдениетіне айналуы тиіс пе?» деген сұрақты көтерді.
Ал Үндістаннан келген ақын, жазушы, лингвист Рукмини Бхайа Наир эмоциялар мен тілдер жайында пікірін білдірді. Оның айтуынша, әр елде өз тілі болғанымен, эмоция – бәріне ортақ. Мысалы, адам жақсы кітап оқығанда, жақсы кино көргенде қолы терлейді. Бүкіл назары сонда болып, ынтығатыны белгілі. «Меніңше, әдебиет те күрделі эмоциялық тұрғыдан қиын әлемде қалай өмір сүруге болатынын үйрететін тәсіл. Сондықтан бізге поэзия да, проза да керек», – деді ол. Мысырлық аудармашы-жазушы Мұхаммад Рияд Халуаш
І.Есенберлиннің «Көшпенділер» триллогиясын араб тіліне аударған екен. Қазір Асуан университетіндегі орыс тілі кафедрасының меңгерушісі, профессор болып қызмет атқарады. Кітап аудару барысында ол қазақ халқының тарихымен танысып, ондағы тарихи фактілердің жақсы берілгенін жеткізді.
Заманауи поэзия қандай?
Ақын Мейірхан Ақдәулетұлы поэзиядағы жаңа тенденцияларды айта келе, «Біздің қазақтың қасіреті – біріншіден, бодандық, екіншіден, ішкі азаттықтың жоқтығы. Сондықтан біз поэзия дегенді тек шартты түрде өлшейміз. Бірақ поэзия ішінде қазақ поэзиясы мүлдем бөлек. Қазір біздегі тенденция – шетелге кету. Ертең қазақ баласы өзге тілде ойлаймын деп, поэзияны бұзып алмай ма деген қауіп бар. Шыны керек, біз дүниені өзімізге енді ашып жатырмыз. Әдебиетімізді тереңірек танысақ, өз қадірімізді өзіміз білсек қана біздің жастар басқа жақта жүрмес еді» деп, бір мәселенің ұшын шығарды. Ал Украинадан келген ақын, «Живые поэты» жобасының авторы Андрей Орловский бұл жиында әдебиетке байланысты қандайда бір мәселені көтермей, керісінше, сол проблеманың шешу жолын қарастыруға шақырды. Ол өзінің өмірін мысалға келтіре отырып, қандай нәтижеге жеткенін айтты.
Оның айтуынша, ол бала кезінен жазушы болуды қатты армандаған. Сондықтан кішкентайынан нағыз жазушының қандай болатынын түсінуге тырысқан. Сөйтіп, жазушыларды екіге бөлген. Оның бірі – жазатын туындыларын ойынан шығарса, екіншісі – шынайы өмірден алады. «Қазіргі заманауи поэзия – жұлдыздар шоғыры. Жұлдыздар шоғырының әрбір нүктесінде әртүрлі топтар бар. Олар: Жазушылар одағы, өлеңін желіге, парақшасына салатындар. Соның ішінде ол шоғырға мүлдем жатпайтын әдеби аутсайдерді көп кездестірдім. Жүрген жерімде соларды тануға тырыстым. Негізі олар әдебиетке тиесілі топ. Бұлар Құдайға өмірден мүлдем безіп кеткен адамдар секілді қарайды. Олар ешқандай дәнекерсіз Құдаймен тілдескісі келеді. Яғни, өмірден безген адам Құдаймен тілдескенде, сол әдебиеттің аутсайдерлері әдебиетпен тілдескені», – дейді Андрей Орловский.
– Жақын досым Максим Фоменко асылып өлген. Өйткені ол өзінің үнін естірте алмады. Ол жазушы еді, басқа ештеңені қаламады. Міне сол кезде «Живые поэты» жобасын бастадым. Қазір бұл – ТМД елдерінің ішіндегі ең ірі жоба. 20 мыңнан астам өтінім түсіп, 15 елдің 80 қаласынан 250 автор келді. Төрт жыл бұрын бізде ештеңе болған жоқ. Бастапқыда редакцияларды аралап, мықты өлеңдерді көрсеткенде, «поэзия ешкімге керек емес» деген. Әлеуметтік желіге шыққанда «тағы бір қауымдастық керек емес» деп шықты. Соған қарамастан, әлеуметтік желіге шығып бір айдың ішінде 25 мың адам жинадық. Жас ақындардың концертін оффлайн бердік. Бүгінде сол редакциялар бізден сұхбат алуға кезекке тұрады. Меніңше, ойға қонбайтын идея болса да, егер ол жүректен шықса, оған барынша сенсе, ол орындалады, – деді ол.
Жиын барысында қазақ ақындарының антологиясын испан тіліне аударып, кітап шығарған Испания ПЕН-клубының бас хатшысы Хусто Хорхе Падрон ортаға шақырылды. Сонымен бірге, ол Испанияда жиырма шақты қазақ ақыны қатысқан поэзия кешін ұйымдастырған. Осылай қазақ халқының мәртебесін көтеріп жүрген Падрон мырзаға Қазақстан Жазушылар одағының бірінші хатшысы Ұлықбек Есдәулет ризашылығын білдіріп, оған Халықаралық «Алаш» сыйлығын тапсырды. Келесі жылы Абайдың 175 жылдық мерейтойына қарсы оның өлеңдерін испан тіліне аудару бойынша меморандумға қол қойылды. Оған қоса, Жазушылар одағының Нұр-Сұлтан қалалық филиалы «Самұрық» атты әдеби журналдың тұсауын кесті. Академик Серік Қасқабасов, ақын Аққұштап Бақтыгереева лебіздерін білдіріп, Самұрық құстың қанатындай берік болып, биікке самғай беруін тіледі.
Адам – қоғамның хатшысы
Жиын үш панельдік секцияда өтті. Біріншісі, «Өркениет және поэзия» тақырыбында қатысушылар өлеңдегі формалар мен стильдер, қазақ поэзиясындағы ақ өлең мен верлибрдің өзара айырмашылығы төңірегінде сөз қозғалды. Ал 2-секцияда «Мегаполистер өмірі: прозадағы көріністер» тақырыбы бойынша әлем прозасындағы жаңа эксперименттер мен аударма мәселелері жайында айтылды. Мәселен, жазушы-аудармашы Динара Ораздың айтуынша, бүгінде жазушы-сыншы ретінде қалыптасу қиын. «Одан гөрі әнші, суретші болудың жолы жеңіл, танылуы да тез. Сондықтан шығармашылық адамдары өзін жоғалтпай, заманға ілесу үшін көбіне киноиндустрияға кетіп жатыр. Өзім де жақында бір киноға сценарий жазып, кинофестивальге қатыстым. Мүмкін өзін құрметтейтін жазушы бұнымен айналыспауы керек шығар. Бірақ жазушылықтың өміршеңдігін көрсетіп, қоғамдағы рөлін айқындау керек» деген ол бұл жерде ұлтқа, тілге, дінге бөлінбей, ұжымдасып, бір кісідей жұмыла жұмыс істеуді меңзеді.
– Тәуелсіздіктен кейін әлемдік деңгейге шығатын аса белсенді шығарма жазылған жоқ. Бірлі-жарымы жазылғанның өзінде де оқыған жоқ. Оқымайтын оқырмандар пайда болды. Оған себеп, біріншіден – экономика, екіншіден – идеология. Идеологияны жасайтын – жазушылар. Бірақ тәуелсіздіктен соң жазушыларды идеология жасау функциясынан ажыратып тастады. Әйтпегенде, жазушылар жаңа заманға лайықты идеологияны қалыптастырар еді. Экономикамен бірге, адамның ішкі жан дүниесін дамытатын ұлттық идеология қалыптастыруға мүмкіндік болды. Бірақ біз қазақ басылымдарының төмендеуіне душар болдық, – дейді әдеби сыншы Құлбек Ергөбек.
Ол жазушы мен қоғамның өзара байланысын айта отырып, сол бағытта әдебиеттің жұмысын жүйелеу керегін жеткізді. «Мәселен, жапондар әр 5-10 жылда Нобель сыйлығының лауреатын шығарады. Әлем әдебиетінде француз, испан әдебиетінің дәуірі болды. Жапон әдебиетінің дәуіріне жету үшін олар мақсатты түрде жұмыс істеді. Міне, біз де осылай жұмыс істеуіміз керек. Шын жазушы ұлты үшін жан пида тіршілік етеді. Дегенмен ұлт әдебиетінде ішкі мәдениет, жазушылық мәдениет болады. Көп классик жазушы өзі шыққанымен, ұлт мәдениетінде өзін қалыптастыра алған жоқ. Ш.Айтматов секілді бірлі-жарымы ғана. Сондықтан О.Бальзактың сөзімен айтсам, қоғамның хатшысы болуға шақырамын» деген әдеби сыншы әдебиет қоғамға ықпалды болу үшін Жазушылар одағын Президент әкімшілігімен тығыз жұмыс істеуге шақырды.
Үшінші секция әдебиеттегі стереотиптердің орын алу тарихы жайында ой талқыға салынып, «Дербес ойлау және әлем әдебиетіндегі жаңа тенденциялар» тақырыбында сөз қозғалды. Сондай-ақ жиын барысында Қазақстанның халық жазушысы, Еңбек Ері Олжас Сүлейменов, көрнекті жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Әкім Тарази, Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы Ұлықбек Есдәулет, Президент кеңесшісі Мақсат Сқақов қатысып, «Еуразия астаналарының қаламгерлері» атты форумның көтерген жүгі маңызды, орны зор екенін көрсетті. «Әдебиет – ардың ісі» дегендей, әдебиеттің өрісі барша азаматтардың бірге жасаған ісінің нәтижесінде кеңейеді. Осы форумның елордада өтуі қаланың ғана емес, еліміздің руханиятын жаңа деңгейге көтергені белгілі.