Биыл ХХ ғасырдың алғашқы жартысында Шығыс Түркістанның тәуелсіздігі үшін күрескен Оспан батырдың туғанына – 120 жыл. Тарихи тұлғаны айқын танып, дұрыс бағалайтын дәуірге жеттік пе? Батырды қаншалықты бағалай алдық? Ол кім болды? Қайда туып-өсті? Төңкеріске неліктен қатысты? Көсемге қалай айналды? Шетелге неге қашып кетпеді? Осы сұрақтардың жауабын іздеп көрген едік.
Оспан батырдың туған жері – Алтай аймағы. Руы – орта жүз. Оның ішінде Керей – Абақ керейге жатады. Ол 1900 жылы 10-айда Шыңжаң өлкесі Алтай аймағы, Көктоғай ауданының Арал ауданында малшы отбасында дүниеге келген. Оспанның әкесі Ісләм Райысұлы қарапайым ғана шаруа болған. Ол кісі мал бағып жүрсе де ауыл молдаларынан ескіше оқып, хат таныған екен. Тіпті құранды өзідігінен үйреніп алған. Соның арқасында ауыл ішінде құран-қатым оқып, жаназа шығарып, ел арасында «Ісләм молда» атанған. Ал шешесі Ғайша Хамитқызы Моңғолияның Баян Өлгейінен болған. Жабаларға қарағанда Ғайша адуын мінезді, алып денелі болған екен. Ел ішінде қораға шапқан аюды бақанмен басқа ұрып өлтірген деген аңыз тарап кеткен. Осының қаншалықты шын-өтірігін білмедік. Алайда Ғайшаның әкесі Хамит, ағасы Тотан өз кезінің батыры, балуаны болыпты-мыс.
Жалпы, Оспан батырдың түр-тұлғасы мен мінезінің ерекшелігін ол жайында жазылған естеліктерден көруге болады. Батыр ерен тұлғалы, бойының ұзындығы 1,90 болыпты. Өзі кең маңдайлы, шаш қоймаған екен. Соған қарамастан қою қара қасты, қара мұртты, қара сақалы да екі жағымен тұтасқан ұш бұрышты еді. Атжақты, қыр мұрынды адам болыпты. Үлкен қара көздерінен әрқашан от шашып тұрған. Ол тесіле қарағанда өңменінен өтіп кететіндей өткір болыпты. Оспан батыр оқымағанмен, дінге сенімі берік, қашанда шындықты ұстанып, жаны өтірік пен екіжүзділікке қас болған. Өзі аз сөйлеп, тыңдағанды жөн көретін. Ешқашанда ешнәрседен қорықпай, қандай қауіп-қатер болса да сабырлық сақтайтын.
Шешесі Ғайша батырдың бойындағы үш қасиетін ерекше атайды. Біріншісі, «баланың жақсы болуы – нағашыдан» дегендей, Оспанның нағашыларына тартқаны. Екіншіден, кішкентайынан ораза тұтып, намаз оқып, дін жолын ұстанған. Ел айттыға, естігенге салынбай, кез келген нәрсені ойынан өткізіп, оң-солын ойлайтын аңғарымпаздығы барын растайды.
Оның болмысын ашатын ел арасында аңыз өте көп. Соның бірі – батырлық қасиеті. Ол кезде Оспан бар-жоғы – 26 жаста. Бірде кіші әкесі Тоқажанның жылқысын бағып жүргенде Зуқа батырдың адамдары түнделетіп, бірнеше жылқыны алып кетеді. Оны көрген Оспан әлгі бесеуді тізеден ұрып түсіріп, аттарын матап, өз аттарын алып кете береді. Намыстанған бесеуі бұл жайында Зуқа батырға тіс жармайды. Алайда «Ел құлағы елу» демекші, Зуқа бұл жағдайды естиді. Сол уақытта Оспанның әкесі оны Зуқаға ертіп апарып, одан кешірім өтінеді. Содан Зуқа іштей Оспанды сынамақшы болып, оған: «Балам, далада бір жігіт қымызға қызып қалыпты, үйге кіргізе салшы» дейді. Сыртқа шығып қараса, жерде алпамсадай бір жуан екі қолын төбесіне қойып, шалқасынан жатып, ұйықтап жатыр екен. Оспанның оны көтере бергені сол еді, ол да бұнымен жағаласа кетеді. Соған қарамастан Оспан оны балаша қолтықтап алып, Зуқаның оң жағынан лақтырып жібереді. Сондағысы ол Зуқаның «Омырауқара» деген балуаны екен. Осыдан кейін оны «Оспан дию» деп атап кеткен.
Қол бастаған көсем
Оспан төңкерісі – ұлт азаттық көтеріліс. Бұған Оспанның 12 жылдық төңкерістік өмірі дәлел. 1920 жылы Алтайдың билеушісі Жұдау Иіңнің бұйрығы бойынша «Қылаңның басын алған», 1928 жылы Мадарының зұлымдығымен «Зуқаның басын алған», келесі жылында тағы да сол Мадарынның қаскүнемдігімен «Жантайлақтың басын алу» оқиғаларының жалғасы еді. Сол бір көтерілістің кенет басталуына Шың Шы Сайдың жазықсыз ел басшыларын тұтқындауы, салық көбейтуі себепші болған.
Шың Шы Сай – қытайлық, өзі Жапонияда құрлық армия университетін оқыған. Сол уақытта ол Лу Шау Зоға ілесіп, Шыңжаңға келген. Онда қорғаушылар батальонының, артынан офицерлер мектебінің оқытушысы болды. Шың Шы Сай өзін жоғары білімді, абыройлы азамат етіп көрсетуге тырысқан. 30-жылы Шыңжаңдағы шаруалар көтерілісі болмағанда, оның мәртебесі де болмас еді. Өйткені сол жылдары Құмылдан Қожанияз көтеріліс шығып, оны жаныштауға жіберілген Жың Шу Рынның әскері қатарынан жеңіле берген. Сол себепті, Жың Шу Рын Шың Шы Сайды әскери ақылшылар бастығы, кейін Шығыс-Солтүстік бағыт әскерінің бас қолбасшысы болды.
Арада үш жыл өткен соң, Жың Шу Рынге орыс әскери басшысы Бабынков бастаған әкімшілік және әскери мансаптылардың қозғаған саяси өзгерісі, Шың Шы Сайдың асығын алшысынан түсірді. Сол кезде ол Дубан және төраға шенін иеленіп, Шыңжаңды 10 жылдай биледі. Оның таққа отырғаннан бастап, өлке барынша былыққа толған. 1936 жылдан бастап жергілікті сақшы аппараттарын іске қосып, «жасанды іс қозғау», жалған факті жасау, жала жабу, зорлап мойындату, жазалау отрядын құру секілді ұйымдар құрды. Осы уақыттың ішінде қаншама адам жазықсыз жазаланып, күнәсіз айыпталды. Соның бірі – Ақыт қажы. 1939 жылы Шың Шы Сай Ақыт қажыны тұтқындағанда Оспан батыр қарсы болып, оны алып қаламыз деп күрескен 60 адамның бірі болған.
Шешесі Ғайша батырдың бойындағы үш қасиетін ерекше атайды. Біріншісі, «баланың жақсы болуы – нағашыдан» дегендей, Оспанның нағашыларына тартқаны. Екіншіден, кішкентайынан ораза тұтып, намаз оқып, дін жолын ұстанған. Ел айттыға, естігенге салынбай, кез келген нәрсені ойынан өткізіп, оң-солын ойлайтын аңғарымпаздығы барын растайды.
1940 жылы наурыз айында Есімқан Ақтекенің Шың Шы Сайға қарсы бас көтеруіне қатысты. Ол ел басшысы болмаған Гоминдаңның «Мылтық жинау», «Әскерге ат алу» деген сылтаумен ел басшыларын жиынға шақырып, оларды тұтқындап, өлтіріп жатқанын жақсы білді. Оспанның қарсы шыққаны да осы – Шың Шы Сайдың ел басшыларына әрекеті. Оның қорғайтыны ел тағдыры, ел намысы еді.
Шың Шы Сай Кеңес ақылшыларының көмегімен ел ішіне жансыздар кіргізіп, іштей іріту, келісімге келуге өкіл жіберу, оған көнбесе Моңғолия шекара қорғаушы әскерімен бірлесіп жазалау жорығын жоспарлайды. Ал көтеріліс басшылары бұл жоспарды білмеген. Өздерінше егер соғыс сәтсіздікке тап болса, шегінерлік жол ретінде Моңғолияның билігінен паналай тұруға көмек сұрайды. Алайда Моңғолияның Пат төресі Шың Шы Сайға берген уәдесін орындап, көмек сұрап келген өкілдерді қамап тастап, еш хабар бермейді. Артынан Бұлғындағы қалың қамысқа от қойып, Моңғолияға қашқандарға оқ жаудырып, көтерісшілерге шабуыл жасайды. Қыспақта қалған екі мың адам ел басшыларымен ақылдаса келіп, бала-шағаға бас көз болатын – Шағалақ, Мысырқан, Қабылқақ Татамғалым ұлын қалдырып, қоршауды бұзып өтеді. Міне, осы соғыста Оспан батыр Ақтеке биді өлімнен құтқарып қалған. Ұшқұштар жарылғыштар тастап, пулеметтен оқ жаудырады. Сол кезде Оспан батыр Ақтекенің аттан құлағанын көріп, жаудың жаудырып жатқан оғына қарамай, оның қасына шауып барып, Ақтекені алдына өңгеріп алып бір өлімнен құтқарып қалғаны бар. Осы жерде Оспан өзінің ержүрек батырлығын көрсетті.
Есімхан, Ақтеке, Ырысқан бастаған 200 төңкерісші жау қоршауын бұзып, Байтік Қаптықтың арасындағы бұлаққа келіп, алды-артын тосады. Жасаққа жүз адаммен Мұса мерген келіп қосылады. Олар қаптыққа жеткеннен соң, екі ай соғысып шаршаған жасағы тынығады. Бірақ азық таусылғандықтан амалсыз Байтіктегі елден біраз азық алдыртады. Алайда олардың тоқтаған жерін білген жау әскері қара құртша қаптап, шабуыл жасалады. Алтайға бет алған көтерісшілер жол-жөнекей Дабысын мен Қойыртәкі деген жерлерде тосып жатқан жаулармен соғысады. Осы соғыста көтерісшілер жауды қаншама рет тойтарып, жаппай жүздеген әскерін жойып салады. Дегенмен көтерілісшілер Ақтекеге жеті жерден оқ тигендіктен одан айырылып қалады. Ырысқан сары ауру, Сайып бір аяғынан айырылады. Сол кезде көтерілісшінің 200-ге жуығы, Шіңгілге қайтса, енді бірі Байтікке баруды қалады. Соған қарамастан Оспан батыр 40 адаммен Алтайға тартады.
Көктоғайдың күрті деген жерінде Гоминдаңның пошта бекетін қорғап тұрған бір рота әскерді ұстап алады. Олардың Шиң әскеріне әкеле жатқан 200 түйе азық-түлік, қару-жарағын, дәрі-дәрмегін олжалап алады. Кейін Ышқынты, Түлкі, Күй деген жерлерде соғыс бекінісін жасап, Арал елін көтерісшілерге қосып алады. Сол кезде Оспан батыр Таршаты, Аршалы, Ашулы шайқастарында қайтпас қайсарлығымен, ақыл-айласымен, шабуыл ұйымдастыру шеберлігімен танылды. Оған қоса, Сүлеймен батыр, Көксеген, Сайып, Кәдірбай бастаған үлкен қосын Алтайға беттеп, Оспанға келіп қосылады. Одан басқа Самарқан, Көшербай секілді ел басшылары бастаған екі мыңнан аса үй көтеріліске қосылды. Сөйтіп, көтерілісшілер 3 мың үй, 2 мың құралды жасағы бар айбынды қосынға айналды. Екі жақтың текетіресімен бір ай жалғасқан соғыста Шың Шы Сай ойсырай жеңілді.
Көтеріліс шындығы
Шың Шы Сай көтерілісшілерді күшпен жеңе алмағандықтан «Қандай шарт қойса да мақұлдап, қолындағы қаруын жинап алайын» деген оймен тұтқындағы ел беделділерін ортаға салады. Бұл бітімге Есімхан мен Ырысқан баратын болды. Бірақ Оспан мылтық тапсыруға қарсы болды. Өйткені ол Шың Шы Сайдың жоспарын жақсы білді. Содан ол батырлардың басын қосып, жиында егер мылтық тапсыруға келіссе, ақырын сытылып шығып, өз әскерімен Құбының құмына кіріп кетіп, халықтың азаттық жолында күресетінін уәделескен еді.
Кездесуден кейін екі жақ бітімге келіп, көтеріліске қатысқандардың қуғындалмайтыны, түрмеге жабылатын елбасшылар қайтарылатыны, аудан мен аймаққа басшыларды жергілікті халықтан сайлайтыны, қару-жарақтың барлығы үкіметке тапсыралатыны, салықты жеңілдетіп, жәрдемақы берілетіні жайында келісімге қол қойылған. Бірақ Оспан батыр «Кеудемде жаным барда, қолымда қаруым барда, Шың Шы Сайға бағынбаймын» деп Қамал, Қапас, Сүлеймен секілді батырлармен бірге 20 шақты үймен Құбының құмына кіріп кетеді. Ол жерде бекерден бекер жатпай, Қазан құм Қаноба, Жыра деген жерлерге бекініс салдырып, күзет қойып, адамдарды кезекпен ел ішіне жасырын жіберіп, Шың Шы Сайдың әрекетін біліп отырған. Оған қоса, жау шабуылы болатынын біліп, соғысқа дайын отырды. Соғыс кезінде азықтың болмай қалуын ойластырып, Гоминдаңның Үрімшіден Алтайға жіберген құрал-жабдық, азық-түлік керуенін тонады. Жауынгерлерін соғыс тактикаларымен таныстырып, барынша тәрбиеледі.
Бұл – Оспан батырдың көрегендігі. Шынымен де, Шың Шы Сай тоқтам жасасқанымен, көп нәрсесі ескерусіз қалды. 1941 жылы бұйрық шығарып, халықтың қолындағы қаруды жинап алды. Бұнымен тоқтамай, «Алтайдан алтын қазақтын геология отряды» деген желеумен Шіңгіл мен Көктоғайға 200-300 қарулы әскерін орналастырған. Сондықтан сол жылдың маусым айында екінші көтеріліс басталып кетеді. Бұған Көктоғай жері түгелімен қатысады. Сол кездерде Шың Шы Сай татуласу ымыраны ретінде көтерісшілерге үш рет өкіл жібереді. Бірақ өзі соған қарап жатпастан Гоминдаңның 4 мың жаяу әскері, 7 ұшағы күніне 4-5 реттен оқты жаудыратын. Бастапқыда көтерісшілер жер жағдайын қолайлы пайдаланып, қару-жарақ пен көлікті олжалап, жеңген. Дегенмен қарудың жетіспеушілігі мен адам санының аздығы кері әсерін тигізді. Сөйтіп, олар жеңіле бастайды. Себебі, көтерісшілердің бетке ұстар азаматтары қаза болса, енді бір тобын алдап түсіріп, түрмеге түсіреді. Міне, екінші көтеріліс осылай аяқталды.
Оспанның өлімі
Сонда Гоминдаң Оспанды бір ай бойы іздеп, таба алмады. Тіпті «Оспанды ұстап бергендерге ақшалай сыйлық беріледі» деп жария салды. 1943 жылы Шың Шы Сай үкіметі Оспанмен соғысады. Әскердің тең жарымын жойып, қару-жарағын басып қалған батырдың қатарына тағы да адамдар қосылады. Оспанды жеңе алмайтынын аңғарған Кеңес Одағы батырға үміттеніп, Шың Шы Сайға айдап салу әрекетін қолданды. Сөйтіп, көтерісшілермен жақындасу, көмектесу жұмыстарын Кеңес Одағы Моңғолияға тапсырды. Бастапқыда Оспан батыр Моңғолияны Шың Шы Сайға болысты деп келісімге келмеді. Кейін Шың Шы Сай Кеңеске сүйенбей, Гоминдаңға тізе бүгіп кеткендіктен Моңғолиямен қарым-қатынас үзілген екен. Содан Оспан Моңғолияға соғыс ашпайтын, материалдық көмек алатын Моңғол шекарасына қоныстанып, Гоминдаң әскеріне қарсы күресін жалғастыратын болып келісімге келеді. Оспан батыр сол жақта «Халықтың Шың Шы Сай үкіметіне қарсы ұйымын» құрып, комитет торағасы болды. 1943 жылы шілденің 22 күні Бұлғында жасалған жиында Оспан батыр ақ кигізге шығып, Алтай қазақтарының соңғы ханы деп жарияланды.
1944 жылы Әлихан төренің жетекшілігінде құрылған Шығыс Түркістан Ислам Республикасының Алтай әкімі болып Оспан батыр сайланды. Сөйтіп, ұйғыр–қазақ ұлттық мемлекетінің іргетасы қаланды. Бірақ бұл жағдай Кеңес Одағының мүддесіне қайшы еді. Сондықтан Сталин қазақ күштері арасына іріткі салды да, Кеңес Одағын жақтаушылар «Үш аймақшылдар» аталды.
Үш аймақшылдардан ат құйрығын кесіскен Оспан Батыр 1946 жылы Бәйтікке барып орналасып, онда Моңғол әскерлерімен шайқасты. Бұл шайқастар кейде табысты, кейде табыссыз болды. Бірақ бұл жағдай Монғолия мен Кеңес Одағын мазасыздандырды. 1947 жылы Кеңес Одағының қолдауында 4-5 айырплан және 500 әскер Оспанға шабуыл жасады. Бұған Қытай ресми түрде наразылық білдірді. Бұл мәселе халықаралық дауға айналып, сол жылы Оспан батыр әлем назарын өзіне аударған еді.
1951 жылы Қайыз деген жерде Қытай күштерінің қолына түсіп, Үрімжіге жөнелтілді. Оспан батыр Шыңжаң өлкелік сотының «төңкерісші», «банды» деген үкімі бойынша елу мың адамның алдында өлім жазасына кесіліп, атылған.
Ерлікке толы ғұмыр
Оспан батыр атылған соң, оның ұлдары Шердиман, Ниғыметолла және Нәби күресті жалғастыруға күш жұмсады. Алайда сан жағынан әлдеқайда күшті жауға қарсы тұрулары мүмкін болмады. Сол себептен Шердиман Оспанұлы 1952 жылы үкіметке бағынғануға мәжбүр болды. Дегенмен бағыну шарты ретінде әкесі Оспан батырдың сүйегін қайтарып алды да, батырдың мүрдесін Көктоғайындағы туған жеріне апарып жерледі.
Сонымен қорыта айтар болсақ, батырдың өмірі және ұлт-азаттық күресі жүздеген мақала мен ондаған кітапқа арқау болған. Оспан батыр жайында тек қазақ зерттеушілері емес, шетелдік ғалымдар да зерттеуде. Батырдың күрескерлік даңқы туралы қаншама дастан өмірге келді. Ол – ХХ ғасырда әлем назарын аудартқан ұлы тұлғалардың бірі. Оның ерлік күресі мен алға қойған мақсатын туған халқы ешқашан ұмытпақ емес. Оспан – иісі қазақтың батыры. Оспан – түркі дүниесіндегі ең ұлы қайраткерлердің бірі. Жалпы, Қазақстанда ұлт-азаттық күресі, идеясы — 1932 жылғы аштықтан кейін, 1937-38 жылдардағы қуғын-сүргін, ату мен асудан кейін тоқырады. Содан кейін, бас көтеретін бірде-бір партия не ұйым болған жоқ. Ал сол кезде ұлт-азаттық күресінің және ұлттық идеяның эпицентрі Қазақстаннан Шыңжаңға ауды. Идея өлген жоқ, Шыңжаңға қоныс аударды деуге болады. Оның әртүрлі себебі бар. Біріншіден, 1930 жылдары қуғын-сүргін көрген алаш қайраткерлері Шыңжаңға барып, паналады. Алтай, Тарбағатай, Құлжа сынды үш аймаққа барды. Сабақ берді. Қолдарына бір-бір шам ұстап барған алаш қайраткерлері, сол жақтың санасының оянуына түрткі болды. Екіншіден, ол жақтың тез қозғалып кетуіне рақымсыздық танытып, батырларды, бас көтеретін адамдарды түрмеге қамап, тұншықтырып өлтіруі, халыққа сенбей, қаруды жинап алуы секілді іс-әрекеттер себеп болды. Алдыңғы толқын шейіт болып кетті, алдауға түсті. Алдауды, қырғынды көріп отырған халықтың екінші толқыны көтерілді. Оспан сол екінші толқынның басшысы болды. Алтайдағы ұлт-азаттық көтерілістің көсеміне айналды. Ол бар ғұмырын қазақ халқының ұлт- азаттық жолындағы қозғалысына арнады. Ол тек төңкерісші емес, өз алдына бағыт-бағдары қалыптасқан саяси қайраткер, әскери қолбасшы болып танылды.