Пандемия барысында көптеген министрліктің жіберген қателіктері ашық азаматтық қоғамның қаншалық қажет екенін көрсетті. Дәрі-дәрмек, аппарат жеткізе алмаса да, жеке имиджіне алаңдап, пиар-роликтерге миллиондар бөлген әкім-қара, министрлер табылды. Оның өзі белсенді азаматтар мен тәуелсіз ұйымдардың арқасында мәлім болды. Себеп неде? Дәл табу қиын. Бірақ Парламент бақыламаған соң, қоғам талап ете алмағаннан кейін, бюджеттік шығын жайлы ақпарат жабық болған соң салық төлеушілердің қаражатын қалаған мақсатқа жұмсау жалғасып жатқандай.
Жұқпалы ауру қоғамның талай кеселін көрсетіп берді. Көп нәрсеге дайын емес екенбіз. Әрине, Үкіметтің жұмысын жоққа шығаруға болмайды. Президент тапсырмасымен бірден арнайы комиссия құрылды, карантин, төтенше жағдай жарияланды, блок-бекеттер қойылды, жұмыссыз қалғандарға екі ай қатарынан 42 500 теңге төленді. Шілде айында тағы берілмек. Алдыңғы шепте жүрген дәрігерлерге үстемеақы төленді (соңы дауға ұласты), қосымша модульді ауруханалар салынды. Алыс-жақын елдерден гуманитарлық көмек келіп жатыр. Кеселмен күресеміз деп шенді-шенеуніктер де вирус жұқтырып алды, көз жұмғандары да бар. Қысқасы, Үкімет қол қусырып отырды деу жалған болады.
Дегенмен пандемия кезінде елде фейсбукократия орнағандай әсер қалды. Мамырға қарай аш қалдық, жұмыссыз қалдық, қараусыз қалдық деген арыз-шағым тым көбейді. Рас, оқшауланған кісінің көңілі көтеріңкі болсын ба? Қолында смартфоны барлар назын жазуға даяр. Үкімет осы қысымға шыдай алмады ма, блок-бекеттерді мамыр айында алып тастауға рұқсат берді. 11 мамырда төтенше жағдай тоқтады. Аймақтан, қала маңынан ірі шаһарларға жұрт лап қойды. Той-домалақ жасырын өте бастады. Яғни, шектеулерді бірден алып тастау 2 айлық карантиннің әсерін күл-талқан еткендей болды. Бұл эпидемияның 2-ші толқынына әкеліп соқты. Үкімет мұны болжамады ма? Әрине, білді. 29 сәуірде өткен онлайн конференцияда экс-министр Біртановты Гарвардтың Т.Х.Чан атындағы мектебінің қызметкері, қоғамдық денсаулық сақтау докторы Қуаныш Ерғалиев шектеулер бірден алынса, 2-ші толқын басталатынын ескертті. Тіпті, 4 маусымда өткен баспасөз конференциясында да Біртанов мырза екінші толқын басталуы мүмкін екенін өзі жеткізді. Бірақ Үкімет қоғамдық, әлеуметтік желідегі қысымға шыдай алмаған күй танытты. Мұның соңы қазіргі өлім-жітім санының артуына, дәрі-дәрмектің, аппараттардың дефицитіне әкелді.
Мұны неге тізбектеп жазып отырмыз? Біреуді айыптау үшін бе? Иә, бәлкім қате шешім қабылдағандарды сынау үшін шығар. Алайда түпкі мақсат бұл емес. Мақсат – сапалы аналитика, шынайы статистика мен әлеуметтік желідегі жазбалардың жер мен көктей айырмашылығы бар екенін қайта бір еске салу. Әлеуметтік желінің ығына жығылу – демократиялық шешім қабылдау үлгісі емес. Ондағы 10, 50, 100, 200 кісінің пікірі 19 миллионға жуық азаматтың шынайы жағдайын көрсетпейді.
696 млн пиарға. Алайда азаматтық қоғамның, депутаттық корпустың бақылауы болмаған соң кейбір қызметтегі жалдамалы жандар бюджет қаражатын қалауынша жұмсағанын байқадық. 2017 жылғы келісім бойынша, Дүниежүзілік банк Қазақстанға медициналық әлеуметтік сақтандыру жобасын жүзеге асыруға 80 млн доллар қарыз берді. Негізгі қарызды 2021 жылдан бастап 10 жылда 5%-бен қайтаруымыз керек. Яғни, далада жатқан батпан құйрық емес, сұрауы бар қаражат және Үкімет бюджет есебінен төлеуі міндет. Бір айта кетерлігі, аталған сақтандыру қорына бәріміз биыл 1 қаңтардан бастап жалақымыздан 1 пайыз үлесін беріп келеміз. Заң қабылданған соң біздің пікірімізді ешкім сұрай қойған жоқ. Алайда аталған медициналық әлеуметтік сақтандыру жобасын ел арасында насихаттауға Денсаулық сақтау министрлігі Success K компаниясына 696 млн теңгені аудара салған. Бұл ақшаға соңғысы ролик, сюжет түсіріп, мақала жазу керек болған. Дәл осы мақсатқа «Еуразия» телеарнасына – 83 млн теңге, Nur.kz, Tengrinews.kz сайттарына – 50 млн теңге, «КАЗтелефильм» ЖШС ток-шоу түсіруі үшін 50 млн теңге бөлген. Бұдан бөлек, Apex Consult ЖШС әлеуметтік сауалнама жүргізгені үшін 110 млн теңге алған. Тізе берсе, Дүниежүзілік банктің қаражаты пиар деп оңды-соңды шашылғаны көрініп тұр. Алайда жұрттың пікірін сұрамай, «биылдан бастап жалақымыздан 1 пайыз алып тұратын болса, онда соншама ақшаны жарнамаға неге жұмсады?» деген сауал туындайды? Себебі алдағы 10 жылда Үкімет осы 80 млн доллардың барлығын пайызымен қайтаруы тиіс. Жауап біреу – қатаң парламент, ашық азаматтық қоғам жүйесі толық қалыптаспаған жағдайда дайын ақшаның иесі әрдайым табыла береді.
Тағы да 600млн пиарға.Ал шілденің басында республикалық мониторинг тобының жетекшісі Айгүл Соловьева коронавируспен күреске бөлінген 191 млрд теңгенің қалай жұмсалғанына тексеріс жүріп жатқанын хабарлады. «Осы ақшаның 600 млн теңгесін Денсаулық сақтау министрлігі тағы да роликтерге, флешмоб көрсеткен пиар компанияға бөлгені мәлім болды. Ал 600 млн теңгенің 200 млн қаражаты тіпті қай мақсатқа жұмсалғаны белгісіз», – деді А.Соловьева. Министрліктегі мамандар коронавирусты ролик, флешмобпен емес, дәрі-дәрмек, аппаратпен жеңуге болатынын білмеді ме? Жоқ, бәрін білді. Тек кез келген жобаға ақпараттық қолдау, ролик түсіру, блогер жалдау деген шығындар ақшаны игеруге, яғни жұмсауға ыңғайлы. Әрі қарай процесс барысында тендерді ұтып алған компаниямен «бәрін де келісуге» болады. Неге? Себеп сол баяғы – қатаң парламенттік бақылау, ашық азаматтық қоғам жүйесі жетіспейді. Бюджеттің қайда жұмсалғаны туралы ақпарат қолжетімсіз. Абайша айтса, мұндай «қараңғы түнде» тауды ғана емес, бюджеттің миллиардтарын да қалқытып жіберуге болады.
3млрд теңгелік грант. Мейлі, азаматтық қоғам аяғына нық тұра алмаса, кім айыпты дерсіз. Жоқ, Үкімет елдегі азаматтық секторды қолдау үшін бюджеттен арнайы грант бөледі. Халықаралық гранттарға телмірмесін дегені болар. Кейбір мәліметтерге сенсек, сол гранттарға 2019 жылы – 3 млрд теңге, биыл 1,1 млрд теңгеге жуық қаражат бөлінген. Оны «Азаматтық бастамаларды қолдау орталығы» КЕАҚ жүзеге асырады. Мемлекеттік мекеме. Бір қызығы – бөлінген ақша сөз бостандығы, бюджеттің ашықтығы, кәсіподақтардың дамуы, медианың өркендеуі секілді азаматтық қоғам үшін маңызды бағыттарға емес, туризмді дамытуға, блогерлердің форумын өткізуге, отбасы құндылықтарын насихаттауға, жастардың экологиялық мәдениетін арттыруға бөлінген.
Туризм арқылы азаматтық қоғамды қолдау. Ал енді былтыр Қазақстандағы азаматтық қоғамды дамытуға бөлінген гранттар мен оның қаражатын нақтылай кетсек. Мәселен, Қазақстан жастар конгресі ішкі туризмді дамытып, жастардың байланысын орнатуға 205 млн теңге жеңіп алды. Елімізде Туризм комитеті, Kazakh Tourism ұлттық компаниясы тұрғанда сонша қаражат тағы не үшін бөлінгені және туризмнің азаматтық қоғамға қандай қатысы бар екені белгісіз. Грантты ұтқан жастар бір апталық керуен ұйымдастырып, бар ақшаны «игере» салған. Осылайша, «азаматтық қоғамның дамуына үлес қосқан». Ал «Отбасы академиясы» қоры 326 млн теңгеге елімізде отбасы институтын нығайтпақ болған. Бірақ былтыр елімізде отбасылардың 40 пайызы ажырасқан екен. Санмен сөйлесек, 59,8 мың ажырасу фактісі тіркелген. Бөлінген 326 млн теңге «Отбасы академиясынан» басқа өзге отбасыларға көмегін тигізбеген секілді.
Eurasian Expert Council қоғамдық қоры азаматтардың құқығын қорғауға жағдай жасау үшін 300 млн теңгелік грант жеңіп алған. Маңызды бағыт. Бұл ақшаға тренинг, акция өткізіп, ролик түсіріп, сайт жасаған, жұртқа кеңес берген. Сырттай қарасаңыз, әжептеуір жұмыс секілді. Бірақ әйгілі Freedom House мұндай жұмысты жоғары бағалай қоймаған секілді. Себебі 2019 жылы азаматтардың құқығы қорғалу рейтингісінде Қазақстан 209 елдің арасында 171-орынға жайғасыпты. А kind heart ұйымы тіптен айды аспаннан бір-ақ шығарған. Ол былтыр «Открывая Казахстан» форумын өткізіп, әлемнің танымал блогерлерін шақырғаны үшін бюджеттен грант ретінде 200 млн теңге алған. Оның азаматтық қоғамды, либералды көзқарасты, демократиялық құндылықтарды нығайтуға қандай қатысы бар екенін түсіну қиын. Бір қызығы, аттай қалап шақырған шетелдік блогер Мурад Осман жобаның міндетін – Қазақстан туралы ешбір фото, пост жарияламаған. Ал Луи Джон Коул алған ақшасын ақтап, бірнеше фото жариялаған. Алайда оның Instagram желісіндегі оқырман саны 1,2 млн екен. Әрине, «әлемдік деңгейдегі» блогер үшін көп емес. Мәселен, тек «отандық деңгейдегі» Қайрат Нұртастың парақшасына – 5,3 млн, Сәкен Майғазиевке 3,5 млн кісі жазылған.
Оқушылар 70млн теңгеге таласты. Осыған ұқсас мақсаттарға «Дағдарыс орталықтарының одағы» ұйымы – 300 млн, «Мектеп спорты федерациясы» – 150 млн, «Жас жұмысшылар қауымдастығы» – 100 млн, Ұлттық Дельфий комитеті – 70 млн, оқушылардың «Жас Ұлан» ұйымы 70 млн теңге ұтып алған. Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы демекші, бюджет қаражатына оқушылар да таласуға дайын екен. Өйткені жасұландықтар 70 млн ақшаға жастардың экологиялық мәдениетін арттыруға тырысқан. Осылайша, былтыр 3 млрд теңге үлестірілген. Әрине, ол ақшаның барлығы бос кетті деуден аулақпыз. Дегенмен маңызды деген жобаларға 5-7-10 млн ақша бөлініп, күмәнділеріне 200-300 млн теңге қарастырылғаны таңғалдырады. Ал бұл ақша Қазақстанда азаматтық қоғамның дамуына қаншалық үлес қосқанын не қоспағанын оқырман өзі шеше жатар. Төреші біз емес.
Күзетші ұйымдар қайда? Біреуге босқа кеткен бюджет ақшасын санап, өзгені сынаудан өнетін нәрсе шамалы, «енді не істейміз?»деген ой келетін шығар. Ол көпті мазалайтын сұрақ. Жауап табу үшін сол азаматтық қоғамды бізден бұрын құрғандардың тәжірибесіне жүгінген жөн. Мәселен, Батыс елдерінде үкіметтің жүргізетін саясатын, іске асыратын бағдарламаларын және басқа да қоғамдық салаларды бақылаушы ұйымдарды Watchdog organizations деп атайды. Қазақша баламасы – күзетші ұйымдар. Олар үкіметті, қоғамды ашық етуге үлесін қосады. Мәселен, АҚШ-та Дональд Трамп 2016 жылы қарашада сайлауда жеңіске жеткеннен бастап оның бизнес мүдделерін, Ресеймен байланысын, қабылдаған заңдарын, Мексикамен шекарада салынатын қабырғаға қатысты барлық ақпаратты Brennan Center For Justice, American Oversight, ACLU, Campaign for Accountability, Campaign Legal Center секілді 20-дан аса ұйым бақылаған. Яғни, ел президенті заңсыздыққа жол бермеуін қадағалайды.
Жарияланған немесе кең тараған мәліметтердің рас-өтірігін тексеретін FactCheck ұйымы бар. Ал PolitiFact Америка саясаткерлерінің айтқан сөздерінің шынайылығын бақылайды. Citizens Against Government Waste (CAGW) – үкіметтің ысырапшылдығын, тиімсіз басқаруын, тіпті алаяқтық фактілерін алдын алу үшін жұмыс істейтін тәуелсіз ұйым. Open The Government – үкіметтің жұмысын ашық ету арқылы демократия мен адам құқықтарының сақталуын нығайтушы ұйым.
Сөз соңында. Әрине, жеке ұйымдар арқылы үкіметті бақылау азаматтық қоғамды құрудың негізгі жолы емес. Тек шенді-шекпенділердің жауапкершілігін арттыруға итермелейтін қуатты фактор. Бұдан бөлек, қатардағы азаматтардың өзінің күнделікті қарапайым және саяси құқықтарын білуі мен пайдалана алуы, жұмысшылардың кәсіподақтар арқылы мүддесін қорғай алуы, медианың сөз бостандығын қамтамасыз етіп, ортақ түйткілдерді ашық жазуы, көрсетуі де сөз болған ашық қоғамды құруда, оны нығайтуда маңызды рөл атқарады. Оларды жүзеге асыру, оларға жағдай жасау тек Үкіметтің ғана емес, қатардағы азаматтардың да, белсенді тәуелсіз мамандардың да қолында.
