Жаһандық ядролық қаруға қарсы қозғалыс үшін 29 тамыз – тарихи күн. 1991 жылы дәл осы күні Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың Жарлығымен әлемдегі аса ірі Семей ядролық полигоны жабылды. Осыдан кейін Қытайдағы Лоб-Нор полигонында да, Американың Невада штатындағы сынақ алаңында да, Ұлыбритания мен Францияның Тынық мұхиттағы атолл-аралдарында да ядролық сынақтар түбегейлі тоқтады. Олардың бәріне Елбасы мен Қазақ елі бірегей үлгі көрсетті.
Осы орайда жыл сайын 29 тамызда бүкіл әлемде «Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы іс-қимыл күні» атап өтіледі. Бұл күні Нұр-Сұлтан қаласындағы «Назарбаев орталығында» Елбасы Н.Назарбаевтың және Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың қатысуымен «Ядролық қарусыз әлем және жаһандық қауіпсіздік үшін Назарбаев сыйлығын» тапсыруға арналған салтанатты рәсім өтті.
Бұл марапатқа МАГАТЭ-нің бұрынғы бас директоры Юкия Амано лайық деп танылды. Алайда Ю.Амано 2019 жылғы 18 шілдеде дүниеден өтті, сондықтан оның сыйлығы жақындарына берілді.
Сондай-ақ Елбасы атындағы халықаралық сыйлық Ядролық сынақтарға жалпыға бірдей тыйым салу туралы шарт ұйымының атқарушы хатшысы Лассина Зербоға табыс етілді.
Қазақстанның МАГАТЭ-ге мүше болғанына – 25 жыл.
Салтанатқа қатысушылар алдында сөз сөйлеген Н.Назарбаев тарих сабағына қарамастан, әлемде ядролық державалар арасында шиеленіс пен сенім дағдарысы қайта бас көтергенін қынжыла жеткізді.
– Жаһандық ядролық арсеналдың 90%-дан астамына иелік ететін АҚШ пен Ресей қарым-қатынастарындағы геосаяси дағдарыс салмақты әрі теріс «зілзалалар тізбегіне» соқтыруда. Бұл елдер соның ішінде ғарышта да іске қосқан қару-жарақтың технологиялық жарысының жаңа айналымы зор алаңдаушылық туғызуда. Орта және төмен қашықтықтағы зымырандарды жою туралы шарт толығымен өз күшін жоғалтып алды. Оның тараптарының бірі – Қазақстан болатын, – деді Тұңғыш Президент.
Оның пайымдауынша, төрткүл дүниеде террористік ұйымдардың ядролық алапат қаруды қолға түсіру қаупі сақталуда.
Қауіпті ядролық материалдар әлемдегі 20-дан астам елде қордаланған, олардың әрқайсысы деструктивті күштердің нысанасына айналуы мүмкін, – деді Н.Назарбаев.
Қазақстанның Тұңғыш Президентінің нұсқауынша, ядролық қаруға ие 9 елдің ешқайсысы әскери бағдарламаларынан бас тарту мәселесін қарастырып та отырған жоқ, бұл да өзіндік сын-қатерлер туындатуда.
Нұрсұлтан Назарбаев барлық ядролық держава басшыларын ғаламшарымыздың болашағы үшін диалогқа қарай батыл қадам жасауға шақырды.
Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру туралы шарттың күшіне енгеніне – 10 жыл.
Өз сөзінде Қазақстан Президенті Қ.Тоқаев бұл салтанатты шараның ядролық сынақтарға қарсы халықаралық күрес күні мерекесімен тұспа-тұс келуінің символдық мәні бар екенін атап өтті.
– Биыл Қазақстанның Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қол қойғанына, МАГАТЭ-ге мүше болғанына 25 жыл толды. Сонымен қатар Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру туралы шарттың күшіне енгеніне 10 жыл болды, – деді Мемлекет басшысы.
Қасым-Жомарт Тоқаев Тұңғыш Президенттің әлемдік қоғамдастық тарапынан «жаһандық антиядролық қозғалыстың көшбасшысы» ретінде әділетті түрде мойындалғанына екпін түсірді.
– Елбасы Н.Назарбаевтың Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлығының тарихи мәні бар. Кеңестік әскери элита мен жекелеген саясаткерлер қарсылығына қарамастан қабылданған Елбасының бұл шешімі зор батылдық пен темірдей ерік-жігерді талап етті. Ол бүкіл дүниежүзіндегі жаппай қырып-жою қаруына қарсы қозғалысқа түрткі болды, – деп мәлімдеді Президент.
Қ.Тоқаев халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету ісінде маңызды рөл атқарған Елбасы бастамаларына тоқталды.
БҰҰ мәліметінше, бүгінде әлемде 15 мың ядролық қару сақталуда.
– Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру жөніндегі ұсыныстар, Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің қолдауымен еліміз аумағында Төмен байытылған уран банкінің орналастырылуы, Иранның ядролық проблемасын реттеу ісіндегі Қазақстанның араағайындық күш-жігері, сондай-ақ Ядролық қарудан азат әлем құру туралы БҰҰ Бас ассамблеясының жалпыға ортақ декларациясының қабылдануы жаһандық тұрақтылық пен сенім іргетасын нығайтуға айтарлықтай үлес қосты, – деді Қасым-Жомарт Кемелұлы.
Ол әлемнің кейбір өңірлерінде ядролық қауіп-қатердің бұрынғыдай сақталып отырғанына назар аударды.
– БҰҰ мәліметінше, бүгінде әлемде 15 мың ядролық қару сақталуда. Оның жүзден астамы санаулы минут ішінде іске қосыла алады. Халықаралық қатынастардағы қақтығыс әлеуетінің артуына және қаржы-экономикалық қайшылықтардың күшеюіне байланысты ахуал шиеленісе түсуде. Иранның ядролық бағдарламасы жөніндегі іс-қимылдардың жалпыға бірдей бірлескен жоспарының, сондай-ақ Орта және жақын қашықтықтағы зымырандарды жою туралы шарттың тағдыры айқындалмай тұр, – деді ел Президенті.
Сыйлық лауреаттары – МАГАТЭ-нің бұрынғы басшысы Юкия Амано мен антиядролық ұйымның атқарушы хатшысы Лассина Зербоның сіңірген еңбегіне жеке-жеке тоқтала келе, Қ.Тоқаев олардың ядролық қаруды таратпау және халықаралық қауіпсіздік ісіне қосқан зор үлестерін жоғары бағалады.
Қазақстан Президенті сөз соңында ядролық қарусыздану және жаппай қырып-жою қаруларын таратпау ісінде бірлесе әрекет етуді жалғастыруға шақырды.
Жиын соңында Елбасы мен Мемлекет басшысы марапат иелерін жеке қабылдады.