Даму стратегиясын қайта қарау қажет
«Өткен ғасырдың сексенінші және тоқсаныншы жылдары, яғни кеңес мемлекетінің құрамында болған кезде еліміздің ішкі жалпы өнімінің едәуір бөлігін ауыл шаруашылығы, машина жасау кешені, сондай-ақ тамақ өнеркәсібі, қызмет көрсету салалары құраған еді. Себебі республикада бірнеше мың кәсіпорын жұмыс істеді. Оның ішінде ондаған металлургия, тау-кен байыту фабрикалары, электр энергетикасы, өзге де өнім шығаратын кәсіпорындар болды. Алматы, Өскемен, Қарағанды, Орал, Петропавл, Павлодар қалаларының машина жасау зауыттарынан бөлек, жеңіл және химия өнеркәсібі дамыды. Ал бүгінгі таңда осы өнеркәсіп кешені алыптарының көпшілігі ғайып болды. Салдарынан машина жасаудың жалпы өнеркәсіптік өндіріс көлеміндегі үлесі 1990 жылғы 16 пайыздан бүгінгі 3 пайызға төмендеді», – дейді экономист Бауыржан Исабеков.
Оның айтуынша, бүгінгі таңда мемлекет жоғалған нәрсені қалпына келтіруге тырысып келеді: 2000 жылдан бастап экономиканы дамыту және әртараптандыруды көздеген стратегиялар мен бағдарламалар қабылданды. Ресми құжаттарда республика экономикасының тұрақты өсуі, жаңа кәсіпорындардың іске қосылуы туралы жиі жазылды. Бірақ іс жүзінде көптеген амбициялық жоба қағаз жүзінде қалып қойды, бірде-бір мемлекеттік бағдарлама межелеген көрсеткіштерге қол жеткізбеді.
«Себебі жоспардағы экономикалық параметрлер негізсіз болып, бөлінген қаржы талан-таражға түсті. Ақтаудағы планшет зауыты мен Қарағандыдағы KazAviaSpektr зауыты соның мысалы. «Индустриялық-инновациялық даму стратегиясы», «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» және «Мемлекеттік агро-азық-түлік бағдарламасы», сондай-ақ ішкі еркін экономикалық аймақтар мен кластерлерді дамыту жобалары да сәтсіз аяқталды», – дейді сарапшы.
Үкімет үміт артқан Мемлекеттік үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасында аталған отандық өңдеу өнеркәсібі экономикалық өсудің драйвері бола алмады. Кәсіпкерлік белсенділік те, техникалық жаңарту да, ғылым мен инновацияның дамуында да оң нәтиже болған жоқ.
«Биыл индустрияландырудың 2020-2025 жылдарға арналған үшінші кезеңі басталды. Бағдарлама мақсаты – халықаралық экономикалық ұйымдарға мүше ретіндегі міндеттемелерді ескере отырып, ішкі және сыртқы нарықтағы өндірістің бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру үшін жағдай жасау. Осы үшінші кезең аясында өңдеуші өнеркәсіптің барлық саласындағы өндірушілерді қолдау керек. Нәтижесінде, өнімділік көрсеткіші 2015-2019 жылдардағыдай 22 пайызға емес, 70 пайызға өсуі қажет», – дейді Б.Исабеков.
Ал бүгінгі коронадағдарыс кезінде бұл межеге жету мүмкін бе? Сарапшы қазіргі уақытта елімізде шикізат пен оны өңдеудің бастапқы өнімдерін өндіруде бәсекеге қабілетті секторлар барын айтады, ал экономиканың басқа салалары бәсекеге қабілетсіз деңгейде. Шикізат өндірісі саласының дамуымен қатар, өңдеуші өнеркәсіптің өсуін ынталандыру үшін республиканың экономикалық саясаты мен даму стратегиясын жедел қайта қарау қажет көрінеді.
Шағын бизнесті салықтан босату арқылы
құтқара алмаймыз
Есте болса, өткен жылдың тамыз айында Қарағандыдағы индустриалды-инновациялық даму жөніндегі кеңесте Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 10 жылдан астам уақыт ішінде ІЖӨ-де өңдеудің үлесі 11 пайыз шамасында өзгергенін айтты. Сонымен қатар экспорттың жалпы құрылымындағы өңдеу секторы үлесінің 8 пайызға, яғни 2016 жылғы 34-тен 2018 жылы 26 пайызға дейін төмендегенін еске салды. 2015 жылдан 2018 жылға дейін еңбек өнімділігін 12 пайызға өсіру жоспарланғанымен, оның 4 пайыздық көрсеткішке ғана жеткенін білдік.
«Себебі әлемдік нарықта Қазақстан әлі де негізінен шикізаттық тауарлармен ғана танымал. Мысалы, 2018 жылғы экспорттың 74 пайызы шикізатты, 26 пайызы өңделген тауарларды құрады. Ал Қазақстан ұмытылып отырған бәсекеге қабілетті 30 елде өңдеуші салалардың өнімі экспорттың 85 пайызын құрайды. Демек, бізге әзірге отыз елдің ауылын армандауға ерте», – дейді экономист.
Өйткені биылғы 10 шілде күнгі Үкіметтің кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы дағдарысқа қарсы теңдессіз шаралардың қабылданғанына қарамастан, жұмыс істеп тұрған шағын және орта бизнес субъектілерінің саны қысқарып кеткенін тілге тиек етті. Мұндай олқылық 8 өңірде тіркелгенін жеткізген ол, әсіресе Шығыс Қазақстан, Ақмола және Қостанай облыстарында ШОБ саны қатты қысқарғанын айтты. Ал Ұлттық экономика министрі Руслан Дәленов маусым айында халық алдында онлайн режимде есеп беріп тұрып, «Бизнестің жол картасы – 2025» бағдарламасына «микро және шағын бизнесті микрокредиттеу» деп аталатын жаңа бағыты қосылатынын» мәлімдеген. «Жаңа бағыт 6 пайыздан аспайтын мөлшерлеме бойынша субсидиялау арқылы қаржыландыруды көздейді. Несие көлемі айналымдағы құралдарды толықтыруға 5 млн теңгеге дейін, өндірістік қажеттілікке 20 млн теңгеге дейін беріледі. Бұл микробизнес өкілдерін кең көлемде қамтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар «Даму» қоры негізгі займның 85 пайызына дейін кепіл болады», – деген еді. Алайда арада бір ай өткенде Президент ШОБ-тардың жабылып жатқанын хабарлады. Бұл ШОБ-ты сақтап қалу шараларының нәтиже бермей отырғанын білдірмей ме деген сұрақ туындайды. Әйтпесе, бізде ШОБ субъектілері салықтан да босатылды ғой.
«Шағын және орта бизнестің негізгі мәселесін салықтан босату арқылы емес, Қазақстанда тиімді, әлеуетті сұраныс тудыру арқылы шешу керек. Себебі шағын және орта бизнес субьектілерінің едәуір бөлігінің өнімдеріне сұраныс өте төмен. Сондықтан керісінше, бизнес ортаны жақсарту мәселесіне көңіл аударуымыз қажет. Сонда ғана қазақстандықтардың сатып алу қабілеті артады», – дейді Б.Исабеков.
Иә, қазір негізінен ірі бизнес субьектілерінің шикізат өнімдері (мұнай, газ, металл және бидай) сұранысқа ие. Сондықтан сарапшы шағын және орта кәсіпкерлік субьектілерін ірі бизнес субьектілерімен қазақстандық мазмұн механизмі арқылы байланыстыру керек. Яғни, шағын және орта бизнеске ірі бизнеске қажетті өнімдерді өндіруге, негізгі қорлармен қамтамасыз етуге назар аудару керек. Айта кететін жайт, бұл үрдіс заңмен қамтамасыз етіліп, ірі бизнес субьектілерінің бұлжытпай орындауы қағидаға айналуы қажет. Олар өнімнің жаңа, әсіресе, сұранысқа ие және жоғары бағамен айрықшаланатын түрлерін өндіру мен өткізуді ұйымдастыру үшін шағын кәсіпорындармен кооперациялану арқылы берік қаржы тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Сондықтан шағын, орта және ірі кәсіпкерлік проблемасының кешенді шешімін табу үшін олардың өзара тәуелді түрде дамуын ұйғаратын жалпы бағдарлама дайындалуы қажет. Бұл бағдарлама шағын, орта және ірі бизнес арқылы жүзеге асырылатын кәсіпкерліктің қалыптасуы мен дамуының барлық жағын қамтығаны абзал. Қазақстанда шағын кәсіпкерлікпен айналысатын тұлғалардың саны миллиондармен есептелуі керек. Сонда ғана нарықтық экономикасы бар дамыған елдердегідей шағын бизнестің ел экономикасындағы рөлі мен мәнін жоғарылатуға мүмкіндік туады.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ
