Gold Pool-дың талабы 1 млрд АҚШ долларына жетіп жығылды
Биылғы мамырдың 19-ында АҚШ округтік соты Нью-Йорктің оңтүстік округі бойынша «БТА Банкі» мен Алматы қаласы әкімдігінің пайдасына сот қаулыларын бұзғаны, жалған мәліметтер ұсынғаны және сот даулары кезінде тиісті айғақтар мен дәлелдерді қасақана жойғаны үшін Ильяс және Виктор Храпуновтарға жаза қолдану туралы шешім шығарды. Есте болса, Нью-Йорк сотындағы дау ұрланған ақшаларды жылыстату бойынша М.Әбілязовқа және оның сыбайластарына қатысты төрт жыл бұрын басталған еді. Бұл сот туралы халық құлағдар болғандықтан, осы жерден қысқа қайырамыз. Ал осы айдың 3-і күні Халықаралық Төрелік трибуналдың шешіміне өзек болған іс туралы көпшілік біле бермейді. Түсінікті болу үшін айтайық, 2016 жылы канадалық Gold Pool JV Ltd компаниясы «Қазақалтын» АҚ кәсіпорнын сенімгерлік басқару туралы келісімшартты бұзды деп біздің елді сотқа берді. Ал күні кеше Халықаралық Төрелік трибунал бұл істің сот қарауына жатпайтынын айтып, сот ісін тоқтату туралы шешім қабылдады. Талап арыздың сомасы 917 млн АҚШ долларын құрады. Бұл аз ақша емес, сондықтан аталған іс туралы аз-кем ақпар бергенді жөн көрдік. 1996 жылдың наурызында Gold Pool компаниясы «Қазақалтынның» қарыздарын өтеп, өндірісті қалпына келтіремін деп кәсіпорынды басқаруға алады. Бірақ шетелдік компания өз міндеттемелерін орындамайды. Кәсіпорынның жұмысшылар мен мердігерлер алдындағы қарызы өсе берді. Басқарушы компания банкротқа ұшырайды. Бірнеше рет жасалған ескертулерден кейін Қазақстан Үкіметі 1997 жылғы тамызда басқарушы компаниямен келісімшартты бұзды. Компания көп ұзамай мемлекеттік органдарға қарсы халықаралық коммерциялық төрелікке жүгінеді, алайда ешқандай өндірістік қадам жасамайды. Келісімшартқа қолданылатын талап қою мерзімі 2000 жылы аяқталды да, іс жабылды. Осыған қарамастан, арада 17 жыл өткенде, яғни 2014 жылғы ақпанда компания Қазақстанда қолданылатын 1989 жылғы Күрделі салымдарды көтермелеу және өзара қорғау туралы кеңестік-канадалық келісімді негізге алып, дау туралы хабарлама жібереді. Сол жылдан бастап біздің елдің құзырлы орындары алдағы талқылауға дайындалады. Былтыр іс бойынша тыңдау өткенде компанияның көп жыл бұрынғы оқиғаларды бұрмалап, жалған шағымдарды ұсынғаны анықталды. 2019 жылдың маусым айында Парижде (Франция) өткен тыңдау нәтижесінде Халықаралық Төрелік трибунал Қазақстан 1989 жылғы кеңестік-канадалық Күрделі салымдарды көтермелеу және өзара қорғау туралы келісімімен байланысты емес деген қорытындыға келді. Сөйтіп, бұл мәселеге нүкте қойылды.Консультанттар қызметіне төленген қаржы құпия
Ал биыл БАҚ бетінен түспей жүрген Статилер ісінің тарихына 10 жыл толды. Бұл оқиға 2010 жылдың шілдесінде әкелі-балалы Статилердің Стокгольм халықаралық арбитражды трибуналына Қазақстан Энергетикалық Хартия шартындағы міндеттемелерін орындамай отыр деп сотқа беруінен басталады. Қазақстан Үкіметінен 4 млрд АҚШ доллар өтемақы талап еткен Статилердің шағымын сот ішінара ғана қанағаттандырған-ды. Әрине, Қазақстан Үкіметі Стокгольм арбитражды сотының бұл шешіммен келіспей, Стокгольмнің Аппеляциялық сотына шағым түсірді. Содан бері жалғасып келе жатқан тартыста тараптар алма-кезек жеңіп, жеңіліп жатыр. Ал күні кеше – 11 тамызда Колумбия округі бойынша АҚШ округтік соты молдаван кәсіпкерлері Анатол мен Габриэль Статиге және олардың компанияларына Қазақстанның белгілі бір құжаттардағы ақпаратты ашу туралы талабына шектеу қойған қаулы шығарды. Жалпы, Стати ісіне қатысты түрлі пікір бар. Соның бірі – осы сотты жалғастырудың қажеті бар ма дегенге саяды. Себебі олар Қазақстан Үкіметінен әу баста 4 млрд доллар өтемақы талап етті. Ал сот процесі басталғалы бері өткен он жылда сотқа қатысу шығындарының 4 млрд долларға жуықтамағанына кепіл жоқ. Бәлкім, одан да көп шығын кеткен шығар? Себебі бұл туралы ақпарат ашық емес. Тіпті, Әділет министрі консалтинг компанияларға Стати ісі бойынша қанша ақша төленіп жатқанында жария етпей жүр. «Бұл ақпарат консультанттармен жасалған келісімшартқа сәйкес құпия саналады», – деп жауап бергені бар. «Мұндай ақшаны жұмсау қажеттілігі туралы сұрақтарға Әділет министрлігінің бюджетінен жауап аласыздар, бюджет ашық, жалпы көлемі белгілі», – деді Марат Бекетаев кезекті брифингтің бірінде. Министр айтқандай, шет елдегі соттарда мемлекет мүддесін қорғау үшін бюджеттен бөлінетін қаржы көлемі ашық. Алайда аздап түсініксіз. Заңгер және бюджет сарапшысы Салтанат Рахимованың айтуынша, 2017-2019 жылдары Әділет министрлігі үшін «мемлекет мүдделерін білдіру және қорғау, сот немесе төрелік талқылаулар перспективаларын бағалау және жер қойнауын пайдалануға келісімшарттар және инвестициялық шарттар жобаларына заңгерлік сараптама жүргізу мақсатына» 15 905 948 мың теңге қарастырылған. «Ал 2019-2021 жылдары 15 912 893 мың теңге қарастырылған. Осы жерде айта кету керек, алдыңғы жылдардың бюджетіндегідей «жер қойнауын пайдалануға келісімшарттар және инвестициялық шарттар жобаларына заңгерлік сараптама жүргізу қызметі» қамтылмаған. Аталған қызмет түрінің бюджеттің шығыс бөлігінен мүлдем алынып тасталғаны да анық емес», – дейді сарапшы.
Халықаралық заңгер дайындау қымбатқа түседі
Заңгер Салтанат Рахимова шетелде өткізілетін сот немесе төрелік талқылаулардың перспективаларын бағалау үшін қаражат бөлу күмәнді қызметке қаражат бөлу деп санайды. Оның пікірінше, шетелдік соттарда қаралатын істердің перспективасына Әділет министрлігінің Халықаралық құқық және ынтымақтастық департаментінің заңгерлерінің күшімен бағалау жүргізу керек. «Жалпы, шетелдік соттарда Қазақстан мүддесіне қатысты қаралатын істерде республикамыздың мүддесін қорғау ісіне «Болашақ» бағдарламасы бойынша жоғары білім алған заңгерлерді, магистрлерді, бағдарламамен оқыған судьяларды және ЖОО оқытушыларын тартып, заңгер-сарапшылар пулын қалыптастыру керек. Бұл әрі бюджетке көп үнем болады, әрі мемлекетіміздің заңгерлерінің халықаралық деңгейге көтерілуіне себепші болады», – дейді ол. Ал Bolashak Consulting Group заң фирмасының бас директоры, «Жас заңгер палатасы» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Сағидолла Баймұраттың айтуынша, халықаралық заңгерлер дайындау да қомақты қаржыны қажет етеді. Себебі арбитражды сот орналасқан елде заңгер болу үшін 4 жыл бакалавр оқиды, содан кейін 2 жыл-6 ай сайын 4 сала бойынша тағылымдамадан өтеді.Стати ісі ұзаққа созылуы мүмкін
Кезінде Әділет вице-министрі болған Ирак Елекеев мұндай істе мәміле жасаудың маңызы зор екенін айтады. Оның пікірінше, Стати ісіне басталғанда-ақ нүкте қою керек еді. Тоқсаныншы жылдардың соңында «Айзенберг Экспорт Компаниясы» тамшылатып суару технологиясын енгізетін болып, біздің елге келеді. Жұмысын жарты жолдан тастап кетіп қалған компания бітірмеген жұмысына ақша талап етеді. Соңында Қазақстан Үкіметін Стокгольм сотынан бір-ақ шығарады. «Әділет вице-министрі болып тағайындалған соң, осы мәселені зерттедім, себебі осы іске куратор етіп тағайындаған еді. Бізде ешқандай мүмкіндік жоқ екен. Инвестицияны алғанымыз рас па, рас. Айзенберг 21 млн доллар талап етті. Соттың шешімі солардың пайдасына шықты. Айзенбергпен келіссөз жүргізіп, 21 млн доллардың орнына 7 млн доллар төлейтін болып келістік. Ал ол уәде еткен технология сол күйі енгізілмей қалды. Егер біз келіссөзге шақырмасақ, бұл сот та ұзаққа созылар еді. Ал бұл қып-қызыл шығын», – дейді Ирак Елекеев. Стати ісінде тоқтамға келуіміз мүмкін емес сияқты. Себебі Әділет министрі бұл істің жалғасатынын айтумен келеді. Орталық коммуникациялар қызметінде өткен кезекті брифингтің бірінде аталған сот ісі Қазақстанның меншігі мен мүлкін қорғауға прецедент қалыптастыратын мәселе екенін айтқаны бар. «Ұлттық қорға Лондонда жақсы прецедент жасалды. Сот Ұлттық қордың қаражатына қол сұғылмайды деген шешім шығарды. Швеция соты да осындай шешім қабылдады. Сот Ұлттық қордың қаражаты егемендік иммунитетін пайдаланады деп нақтылады. Бұл шешім болашақта осындай адамдардың (Статилер – ред.) Қазақстаннан қандай да бір пайда көріп қалсақ деген ниетіне қарсы жұмыс істейді. Бұл Қазақстан экономикасын болашақта да қорғайтын негіз жасауға мүмкіндік береді. Сондықтан бұл қаржы тиімді жұмсалып жатыр», – деді министр. Демек, бұл іс әлі біраз жылға созылады, тараптардың ешқайсысы позициясын беруге құлықты емес.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ