Әзірбайжан жазушысы Анар Расул оглы Рзаев – бүкіл әлемге танымал жан. Ол Мұхтар Әуезовпен «Абай жолы» арқылы танысты. Әбдіжамал Нұрпейісов, Мұхтар Шаханов, Олжас Сүлейменовті ерекше қадір тұтады. Оның шығармаларын қазақ тіліне аударған – жазушы Берік Шаханов. Бүгінде оның шығармалары әлемнің 40 тіліне аударылып, 100 шақты кітабы шет елдерде жарық көрген. Әзірбайжан жазушысымен Нұр-Сұлтанға келген сапарында арнайы тілдесудің сәті түсті.
Жазушының балалығы қалай өтті?
– Өмірдің ащысын да, тұщысын да бір кісідей көрдіңіз. Артқа қарағанда не көресіз?
– Балалық шаққа жететін ештеңе жоқ қой... Әрине, барлық адамның балалық шағы бірдей бақытты өтпейді. Қуанышыма орай, өмірімнің ең ажарлы кезеңі балалығым. Сондықтан қиындықты көп көрдім деп айта алмаймын. Есесіне, ер жетіп, есейген шағымда шығармашылықтың қиындығын бір кісідей бастан өткердік.
– Балалық шағыңыздың қимас кездері жиі еске түсе ме?
– Әкемнің қала сыртында Бузовнада саяжайы болатын. Бузовна ауылы – Абшерон түбегінің солтүстік-шығысында, Каспий теңізінің жағасында орналасқан. Судың жағасындағы балалықтың тәтті күндері-ай десеңші... Жаз айымыз түгелімен сонда өтетін. Көрші-қолаңның балаларымен ойнап, суға түсіп, доп қуатын едік.
Отбасымызбен жазды тағы бір жерде өткізетінбіз. Ол – Шуша. Шуша – Таулы Қарабақтағы қала. Ол Қарабақ жотасының етегінде, теңіз деңгейінен 1 368 м биіктікте орналасқан. Бейне бір таудағы бүркіт бекінісі іспеттес. Табиғаты өте көркем, сұлу жер. Ол жерде өсетін гүлдің өз әдемілігі бар. Ауасы да мұнтаздай таза. Бұған әр жаз сайын емес, үш жылда бір баратын едік. Алғашқы шығармамды да сол жақта жазғанмын. Ол кезде бар-жоғы 14 жаста едім.
Өз басым Бакуда туып-өссем де, өзіме қымбат осы екі мекенді жиі еске аламын. Аяулы күндерім еске түседі.
Бакуді сағынған бала
– Бірінші рет шығарманы 14 жасыңызда жазған екенсіз, ол қандай шығарма?
– Ол дүниемді шығарма деп те айта алмайсың. Жаспын. Шушада жатып, Бакуды сағындым. Бір кезде әкем бөлмеге келді де, «Іштерің пыспасын, осы сапарда алған әсерлеріңді жазып беріңдер» деп қарындасым екеуміздің қолымызға қалам мен қағаз ұстатты. Қарындасым менен 5 жас кіші. Ол сол кезде ештеңе жазбады-ау деймін. Бірақ өзім параққа алған әсерімді емес, америкалық өмір туралы пьеса жазып бергенім бар. Шыны керек, ол кезде америкалық өмірдің не екенін де білмейсің. Білетінім сол, кеңестік идеологиямен газетке шыққан дүниелер ғана. Менің ол жазбамда америкалықтар тек азап шеккен. Аңғалдығым ғой. Артынан анам оқып бергенде, әкем төмен бір қарап, маған бір қарап, мұңайып тұрып: «Әй, сен де жазушы боласың-ау» дегені бар.
– Сонымен жазушы болып кеттіңіз...
– Иә, алма алма ағашынан алысқа ұзамайды екен.
– Қазір қалай? Әлі де жазасыз ба?
– Жазуды еш уақытта тоқтатқан емеспін. Соңғы 20 жылда тек компьютермен жазамын. Компьютер болмағанда, ең сауатсыз жазушының бірі болар едім деп ойлаймын. Бұрын кирилл қарпімен жаздық, кейін латынға көшкенде шатастыратын болдым. Ал компьютерге кирилл қарпінде тере берем, бірақ латын қарпімен түсетін етіп жасап берген. Егер компьютерді ертерек ойлап шығарғанда, одан да көбірек жазар едім. Күніне жоқ дегенде 20 бетті басып тастаймын. Қазір Қазақстан жөнінде кітап жазу ойымда бар.
Меніңше, кез келген жазушыға шығарма жазу оңайға түспейді. Мысалы, проза жазу – өте қиын. Әр шығарманы жазған сайын бүкіл өмірлік тәжірибең кетеді. Жазушылық – ең қиын жұмыс. Ол жерде күн-түн деп бөлмейсің, тіпті ұйықтап жатқаныңда ми бір уақыт демалмайды. Ештеңе жазбасаң да, миың оқиға желісін жазып отырады. Ал пьеса – тез жазылатын дүние. Онда жазатын басты кейіпкеріңді тапсаң, диалогтарын құрып жаза саласың. Бір пьесаны 2 жұмада жазып бітемін.
Нобель сыйлығына неге қызықпайды?
– Нобель сыйлығына қызыққан кезіңіз болды ма?
– Оған қызыққан да емеспін. Жалпы, мені ешқандай марапат қызықтырмайды. Совет уақытында абыройлы Мемлекеттік сыйлықты, еліміздегі беделі зор Гейдар Алиевтің сыйлығын алдым. Оларды аламын деп талпынған емеспін. Нобель сыйлығына біздің жазушылардың өз реніші бар. Бір жылы жазушыларымыз қатыспақшы болып, одан жақсылық таппады. Өйткені ол жерде саясат басқа. Мысалы, Нобельді алған белорус қызы Светлана Алексиевич жазушы да емес, журналист. Осы әділ ме?! Сондықтан бұл маған керек емес.
– Сіз өзіңізді «советтік жазушымын» деп санайсыз ба?
– Жоқ, олай есептемеймін. Советтік кезеңде өмір сүрген ақын-жазушының барлығы «советтік жазушы» емес. Сол уақыттың өзінде өзін одан алыс ұстап, партиялық өлең жазбағандар да болды. Совет заманында жазған бүкіл дүниемді қазір де жазып бере аламын. Ол жерде ешқандай советтік көзқарас жоқ. Әрине, бәрін ашық жаза алмадық. Өйткені идеология соған мәжбүр етті. Бір нәрсе анық – өтірік ештеңе қоспадым. Ақиқатты толығымен жазбасам да, оқырманды алдаған жоқпын.
Кітап сұраныста емес
– Қазір әдебиеттегі үлкен мәселе – оқырманның жоқтығы. Таралым жылдан-жылға азайып барады. Әзірбайжан әдебиеті туралы не айтар едіңіз?
– Оқырман өте аз. Совет заманында еңбегім Мәскеу баспасынан жарты миллион тиражбен шығатын. Әзірбайжанның өзінде таралымы 50 мың болды. Жаңа буын келді, онымен бірге интернет ойлап табылды. Қазір ел-жұрт кітап оқығаннан гөрі, біреумен хат алмасып, хабарласқанды жеңіл санайды. Мәскеуде оқырман бар шығар. Ол жақта кітаптың таралымы – 10 мың дана. Ал Әзірбайжанда 2 мыңнан аспайды. Мемлекет тарапынан қаржыландыру, мемлекеттік тапсырыспен шығару деген бізде мүлдем жоқ. Кітапты әркім өз қаржысына шығарады.
Совет уақытында абыройлы Мемлекеттік сыйлықты, еліміздегі беделі зор Гейдар Алиевтің сыйлығын алдым. Оларды аламын деп талпынған емеспін. Нобель сыйлығына біздің жазушылардың өз реніші бар. Бір жылы жазушыларымыз қатыспақшы болып, одан жақсылық таппады. Өйткені ол жерде саясат басқа. Мысалы, Нобельді алған белорус қызы Светлана Алексиевич жазушы да емес, журналист.
Депутат болып жүргенімде, көркем әдеби шығармаларды латын қарпінде шығару жөнінде мәселені талай көтердім. Ол кезде оқу кітаптары, газеттер латын қарпінде шыққанымен, көркем әдебиет мүлдем болмады. Сонда 10 жылдай біздің буын әдебиетсіз өсті. Әупірімдеп жүріп, әрең дегенде мемлекет 25 мыңға жуық әзірбайжандық және әлемдік әдебиетті шығарды. Оның ішінде менің де кітабым бар. Бірақ оған көк тиын төленбеді.
– Бүгінде Әзірбайжан әдебиеті қандай деңгейде тұр? Ақын-жазушылардың жағдайы қандай? Ол жақта жастарымыз бар ма?
– Совет заманында жазғымыз келетін нәрсені жазғызбайтын. Цензурасыз дүние жазылса, таралымы да, марапаты да көп еді. Қазір қалағаныңды жаза аласың, бірақ оны ешкім елеп-ескермейді. Сол уақытта әдеби қор құрылды. Ол бүкіл Одақ бойынша шығармашылық үйін салып, жазушыларға бүкіл жағдай жасады. Осы күні ондай мүмкіндік жоқ. Мысалы, менің депутаттық зейнетақым, одақтан алатын жалақым бар. Өз басыма жетеді, ешқандай наразылығым жоқ. Жеке көлігім не саяжайым жоқ. Кемпірім екеуміз үш бөлмелі пәтерде тұрамыз. Біздегі ақын-жазушылардың басым көпшілігінің халі мүшкіл. Кейде байларға қарап, «одан да бизнесмен болуым керек еді» деп жаным ауырады.
Әзірбайжандағы Жазушылар одағының төрағасы болғаныма 32 жылдың жүзі болды. Бізде одаққа 1 800-дей адам мүше. Жастар да жоқ емес, бар. Бірақ мықты өнер майталмандары өткен ғасырдың 60-жылдары шыққан. Жастар ренжімесін, қазір ондай жоқ. Америкалық жазушы айтқандай, «Интернетті ойлап таппай тұрғанда, әлемде мұнша ақымақтың барын білмеппін» дегені рас екен. Соған көзім жетті. Бұрын көшеде көргенде кітаппен келіп, қолтаңба беруімді сұраса, бүгінгі жастар суретке түсуді сұрайды. Қазір басқа әлем пайда болды. Ол – біз білмейтін әлем.
Сын шын болсын
– Сынға қалай қарайсыз? Сынды көтере аласыз ба?
– Сынға дұрыс қараймын, бастысы ол бір жақты болмауы керек. Сыншы достарым да бар. Ойға қонымды нәрсе айтса, құлақ асамын. Ал сын емес, жеке басқа тіл тигізу, қорлау болса, құлақ аспаймын. Қазір ондай нәрсе көбейіп кетті. Ол – сын емес. Сын деген – объективті нәрсе. Бір сыншы досымның «Жазушыға сын айтқан жақсы. Өйткені жазушыға ұрысқанда, оның ғана көңілі қалады, ал қалғандардың көңілі тоқ болады» деп айтқаны бар-ды.
– Ұл-қыздарыңыздың арасында қалам ұстағандар бар ма?
– Ұлым – кәсіби дипломат, біздің Мысырдағы елшіміз. Елшіліктің жұмысымен айналысады, арасында сатиралық әңгімелер жазатыны бар. Қызым негізі түркітанушы, бірақ ол да әңгіме жазады.
Қаламгердің өкініші не?
– Жазушылық жолды таңдағаныңызда ата-анаңыз қарсы болмады ма? Олар қалай қабылдады?
– Жоғарыда айтып кеткенімдей, әкем алғашқы жазбамды оқып, бір жағы аяғандай, бір жағы таңданғандай болды. Алайда жоғары оқуға түсерде филологиядан басқа мамандыққа баруымды өтінді. Дәрігер, физик, геолог болуды ұсынды. «Саған ешкім жазба демейді. Жазуыңды кез келген жерде жалғастыра бересің. Бірақ осы оқудың арқасында өмірдің тағы бір саласын меңгеріп шығасың» деген еді әкем. Қазір сол кезде әкемді тыңдай салу керек еді деп өкінемін. Одан не пайда, уақыт өтіп кетті. Мүмкін өмірімнің қандайда бір бөлігі басқа ғылыммен байланысты болар ма еді, кім білсін?!
– Ата-анаңызды әдебиетсүйер оқырман жақсы біледі. Ата-анаңыздан алған қандай қасиетті ерекше бағалайсыз?
– Әкем елге белгілі Әзірбайжанның халық ақыны – Расул Рзаев. Ол поэзияға жаңа бағыт енгізіп, еркін өлең жолдарын әкелген. Көзі тірісінде оны сол үшін де кінәлаған. «Барлығы секілді жазбайды» деп сынға да түсті. Тіпті «Советтік ақын болды» деп айыптағандар да көп. Әрине, советтік өмірді насихаттайтын, Ленинді мадақтаған өлеңдері болды. Бірақ ол оның советшіл екенін білдірмесе керек. Ол негізінен лирикалық өлеңдер жазған адам. Анамның есімі – Нигяр Рафибейли. Ол да елге белгілі ақын. 1919-20 жылдары нағашы атам Әзірбайжанның бірінші Денсаулық министрі болған. Жиырмасыншы жылдары большевиктер келгенде атамды атып тастаған. Ол кезде анам бар-жоғы – 7 жаста. 1937 жылдары оларды айдауға жібереді не атып тастайды деген қорқынышпен өмір сүрді. Тек 1946 жылы СКА-ның бірінші хатшысына анама «қалдырылсын» деген қарар қабылданған. Міне, осындай «үреймен» өмір сүрген жандар өмір азабын бір кісідей тартты. Оның қасында менің қиындықтарым ойыншық болып қалады.
Сұхбаттасқан
Гүлзина БЕКТАС,
Анар ҚОНЫС