Полигон жайлы алғашқы дабыл қаққандардың тағы бірі – Мұхамедғали Әленұлы Сужиков болған. Мұхамедғали Әленұлы Семей облысына бірінші хатшы болып барғаннан тыным таппай, ядролық жарылыстардан зәрезап болған шерменде халықтың мүддесін қорғап, сынақ жасап жатқан әскери зонаның бастықтарымен, әскери кешеннің жетекшілерімен жиі сөзге келіп қалып жүрген.
– Медеу Сәрсекенің «Семей қасіреті» – деректі хикаят. Медеу аға «Қасірет пен тағдырға» қандай баға берді? – Осы полигон тақырыбын зерттеп жүргенде Семейде Медеу Сәрсеке ағамен танысып, ағайдың рұқсатымен кітабынан біраз материалдарды алып, өзінің аты-жөнін сақтап пайдаландым. Кейін сол кісі жетекшілік ететін «Абай әлемі» жобасында менің «Қасірет пен Тағдыр» романымның бірінші кітабы шықты. Қандай баға бергенін ол кісі өзі айта жатар. Әйтеуір маған роман жазуда көрсеткен ағалық ақылы зор болды. Аталған романымды Шығыс Қазақстан облысының әкімі Даниал Ахметов мырза редакторларына оқытып, ұнатып, орыс тіліне аудартып, «Фолиант» баспасынан шығарып облыстың оқу орындары мен кітапханаларына, халыққа таратты. Авторды арнайы шақырып елмен, Шәкәрім университеті мен М.Әуезов атындағы колледж студенттерімен жүздестірді. Бұл шығыстағы оқырмандарымның берген жоғары бағасы деп қабылдаймын. – «Қасірет пен тағдыр» романын жазуға қанша уақыт кетті? Негізгі оқиғаға сүйеніп шығарма жазу – дәлдікті, шынайы фактілерді қажет ететіні белгілі. Бұл тұрғыдан сізге арнайы ақыл-кеңес берген адамдар болды ма? – «Қасірет пен тағдырды» үш жыл жаздым. Материал жинау, ел аралау – көп уақытымды алды. Негізі, осы полигон тақырыбын бастауыма жарым – генерал-полковник Сәт Бесімбайұлы Тоқпақбаев себепкер болды. Ол жас кезінде Семейге жер аударылған екен. Сонда қызмет барысында халықтың жағдайын көріп, қасіреттері жүрегіне қан болып қатып жүріпті. Кейін менімен қосылған соң «сен осы тақырыпты жаза алсың, жазшы!» деп маған көптеген детальды айтып берді. Ол кісінің айтқан дүниелері менің осы шығармама арқау болды. Жақында «Үзілмеген үміт» деген тақырыппен екінші кітабын аяқтадым. Сол екінші кітапты жазуыма Медеу аға мен Шәкәрім мемлекеттік университетінің профессоры, М.Қозыбаев атындағы тарихи-ғылыми зерттеу институтының директоры Мұқтарбек Кәрімов, философия ғылымының кандидаты, абайтанушы Асан Омаров, Шәкәрім мемлекеттік университетінің қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, философия докторы Арай Жүндібаева, «Семей полигоны аймағындағы соры арылмаған ауыл» атанып, қасіретінен бүкіл елімізге аты шыққан шағын ғана мекен Сарыжалда ұзақ жыл мектеп директоры болған Сәкен Сейсенұлы деген азматтардың берген материалдары мен полигон қасіретін шеккен суретші, АТОМ жобасының құрметті елшісі Кәріпбек Күйіков (кітап мұқабасына сурет салып берді) маған көп ақыл-кеңесін берді. – Ғабит Мүсіреповтің «Жапон балладалары» есімізден кетпейді. Аяулым да сондай қасірет шеккен тағдыр иесі. Бір Аяулым арқылы мыңдаған аяулы жандардың жүрегіндегі қасіреті көрінді. «Ерлер еңсеретін тақырыпты» қозғаудағы жазушының культі неде? – Романға «толғатып» жүрегенімде түс көрдім. «Ол – қасірет!», «Ол – тағдыр!» деп шошып оянғанмын. Содан басталды... Атын «Қасірет пен Тағдыр» деп қойдым. Басты кейіпкерім Аяулым әйел болғанымен, басты мақсатым – қазақ ерлерін биіктетіп көрсеткім келді. Аягөз ауданының ардақты ақсақалы Әскен Күрішбаевтың, Мэлс пен әкесі Үсен ағаның, Әмірдің ағасы Дәулеттің образдары арқылы қазақ ер-азаматының қайсар мінезі, бауырмалдығы, отансүйгіштігі, отбасындағы әкелік орнын айрықша көрсеткім келді. Мен үшін әлемде семейліктердей туған жерінің топырағын қасиеттейтін елжанды адамдар жоқ! Өздері у ішіп, қан құсып жатып, балаларының ауру болып туғанын көре отырып, ұрпағына үш жүз жылға кететін қасірет барын білсе де ата-баба мекенін, туған топырағын қимай, қымызын дәрі етіп, жақсылықтан үміттерін үзбей қара шаңырақтарында отыр... Бұл маған үлкен серпін берді. – Қазір әдебиет сахнасында қаламгер әйелдердің үлесі артып келеді. Джоан Роулингтің өзі осыны дәлелдеп тұрғандай. Кітап дүкендерін қарасаңыз, орыс әдебиетінде де жазушы әйелдердің салмағы басым екеніне көз жеткізесіз. Бір жағынан әлеуметтік ахуалды «әйелдік көзқараспен» суреттейтін тенденцияның қалыптасуы дұрыс та секілді. Қалай ойлайсыз? – Жалпы, қаламгерлікте жыныс болмайды деп ойлаймын. Әйел қаламгерлер де еркектің психологиясын, жан-дүниесін жеріне жеткізіп жаза алады. Еуропада соңғы он жылдықта әйел жазушылардың үлесі басым. Америкадағы «Жазушы әйелдер гильдиясы» екі жыл бұрын мені мүшелікке алған. Ал Азия елдерінде проза жанрында әйелдер аздау. Жазушылар одағының мүшелері арасында да ақын қыздарымыз баршылық, өкінішке қарай проза жанрында әйелдер аз екенін білесіздер. Бізде, тіпті бір таңғалатыным, әсіресе ер адамдар әйел роман жазады дегенге сенбейтіндері бар екен. Кеңес Одағы жазушыларынан Шәрбану Құмарова деген апай роман жазып, қыздарға жол ашып кетті. Сол соқпақпен «Үлкен үйдегі үрей», «Жалғыздың жарасы» және полигон жайында осы екі романды аяқтадым. Жиырмадай хикаят, отыздан астам әңгімем бар. Шығармаларым әлемнің 8 тіліне аударылды.
– Полигон қасіретін жазып жүріп, қандай тың деректерге тап болдыңыз? Қасірет алаңын жабуда тағы кімнің үлесі бар? Біз тарихи шындықты қаншалықты ашық айта алдық?
– «Қасірет пен Тағдыр» деген кітабымды жазу барысындағы іздеп тапқандарымнан және Семей өңірін аралап, ел ішіндегі өмірді көріп, оқыған кітаптарымнан, ғаламтордан, бұқаралық ақпарат құралдарынан көргендерімнен қорыта келе, «Полигон жайлы алғаш дабыл қаққандар шындығында кімдер екен?» деген ойға қалдым. Семей полигоны зардаптарын 1957 жылдан бастап алғаш зерттеп, дабыл қағуға кіріскен адам көрнекті ғалым, медицина ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, Өлкелік патология ғылыми-зерттеу институтының директоры болған Бахия Атшабаров екен. Ол кісіге тапсырма берген – Қазақстан Ғылым академиясының президенті Қаныш Сәтбаев. Ал Қаныш Сәтбаевқа заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов өзінің 60 жылдық мерейтойында туған жеріне барған сапарында халқының жағдайын көріп, Дегелеңдей «тауы өліп», топырағының тозы шығып, суы уға, ауасы радиацияға айналғанын көріп қасіреттеніп оралады. Келе Қаныш ағаға жағдайды айтып, зерттеу жасауын өтінеді. Содан Қаныш Имантайұлының кеңесімен Бақия Атшабаров арнаулы ғылыми экспедиция құрып, полигонның кеселдерін жан-жақты анықтап, республика басшылығына жазбаша мәлімдеген, бірақ біздің басшылар Кремльдің қабағын бағып, ол игі істі ескерусіз қалдырып, атақты академик Сайым Балмұхановтың зерттеулеріне де тыйым салыпты. Мен кітабымда таратып жаздым, осы зерттеулерден кейін ғана атомды жер бетінде сынауды тоқтатқан.
Полигон жайлы алғашқы дабыл қаққандардың тағы бірі – Мұхамедғали Әленұлы Сужиков болған. Мұхамедғали Әленұлы Семей облысына бірінші хатшы болып барғаннан тыным таппай, ядролық жарылыстардан зәрезап болған шерменде халықтың мүддесін қорғап, сынақ жасап жатқан әскери зонаның бастықтарымен, әскери кешеннің жетекшілерімен жиі сөзге келіп қалып жүрген. С.Балмұхановтан білген М.Сужиков зорға деп обкомның бюро мүшелерінің келісімін алып, Семей полигонындағы атом және термоядролық қаруды сынаудың зардаптары туралы 1959 жылы КПСС Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н. Хрущев пен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н.Беляевке құпия ашықхат жолдаған болатын. Мұхамедғали Әленұлы өзі айтқандай, «халық өліп жатқанда үндемей, үнсіз келісіп, әрекет етпей отыра алмаған». Өйткені Мұхамедғали Әленұлының ар-ожданын әркез халық қамы, соның мүддесі басқаратын. Жазушы Ғаббас Қабышев полигон жайлы алғашқы дабыл қаққандардың бірі Әнуар Әлімжанов екенін былай баяндайды: «Атом-ядролық сынаулардың «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дүниеге келген жерде жасалғанын алғаш айтып ашынған адам мемлекет және қоғам қайраткері, сан елге, сан жұртқа белгілі қаламгер Әнуар Әлімжанов еді. Ол айтарын көшеде, алаңда ұрандап, аттандап жүріп емес, халықаралық конференциялардың мінберлеріне шығып тұрып айтты», – деп екі мысалмен дәлелдейді.
Ал 1989 жылдың ақпан айының 20 жұлдызында Семей облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Кешірім Бозтаевтың сол кездегі Министрлер Кеңесінің төрағасы Нұрсұлтан Назарбаевпен ақылдаса отырып, М.Горбачевке Семей полигонының зардабы жайында жіберген жеделхаты тарихта полигонды жабуға жол ашқан күрестің басы болған. Бозтаев басын бәйгеге тікті. Бірінші болып мәселе көтерді. Ол – батыр адам! Мәскеуге хат жазды. Олжас Сүлейменов бастаманы іліп әкетіп, халықтық қозғалысқа ұластырды. Ақиқат осы. Полигон туралы нағыз шындықты білгілерің келсе, Медеу Сәрсекеевтің деректі құжаттармен жазған кітабын оқыңыздар! Жазушы Медеу Сәрсеке: «Иә, Нұрсұлтан Әбішұлымен ақылдаса отырып, полигонды жабуға бірінші қадам жасаған азамат Кешірім Бозтаев бүгінде ортамызда жоқ...», – дейді.
Ядролық қаруды толықтай жабуға Қазақ КСР Президенті Н.Назарбаевтың 1991 жылы 29 тамызда қол қойған «Семей ядролық полигонының жабылуы туралы» Жарлығы негіз болды. Жарлықта: «Қазақ КСР-інің территориясындағы Семей облысында 1949 жылдан бері ядролық қаруды сынау жүзеге асырылып келеді. Осы уақыттың ішінде онда 500-ге жуық ядролық жарылыс жасалып, оның өзі мыңдаған адамның денсаулығы мен өміріне нұқсан келтірді. ҚазКСР КСРО мен АҚШ арасындағы стратегиялық әскери тепе-теңдікті қамтамасыз еткен ядролық потенциалды жасау жөніндегі өз борышын орындағанын ескеріп және республика жұртшылығының талаптарына құлақ асып, қаулы етемін:
1. Семей ядролық сынақ полигоны жабылсын.
2. ҚазССР Министрлер Кабинеті КСРО Қорғаныс министрлігі мен КСРО Атом энергетикасы және атом өнеркәсібі министрлігімен келісе отырып, Семей сынақ полигонын одақтық республикалық ғылыми-зерттеу орталығы етіп қайта құрсын. 1991 жылы оның статусын және ғылыми-зерттеу жұмыстарының негізгі бағыттарының тізбесін әзірлеп бекітсін» деген.
«Біткен іске сыншы көп, соны бітірген ердің кемі жоқ» деп бабаларымыз айтқандай, 1991 жылы 29 тамыз күні сынақ алаңын жабу туралы Президент Н. Назарбаевтың Жарлығы шыққаннан кейін полигонға еңбек сіңіргендер көбейіп, «алғашқы болып үн қатқандар» шыға бастады. Қазақтың маңдайына біткен марқасқа азаматтардың бірін-бірі «оны полигонды жабу кезінде көргем жоқ» деп қаралауға дейін барып жатқандарын естігенде, орыстың «жеңістің әкесі көп» дейтіні есіме түсті. Мен екі кітабымда мүмкіндігінше оқығаным мен жиған-тергенімді шындықты ашу үшін кеңінен таратып айттым. «Қасірет пен Тағдырды» оқыған оқырмандар ұнатқан соң шығар, маған семейліктер өздері екінші кітап – «Үзілмеген үмітке» материалдар беріп, көрген-білгендерімен бөліскендері.
Қазақстан үшін тағы бір маңызды оқиға 1996 жылы «Ядролық сынақтарды тоқтату туралы» шартқа қол қою болды. Президент Н. Назарбаев БҰҰ Бас Ассамблеясының ресми құжаты ретінде таратылған арнайы өтінішпен сөз сөйлеп, Қазақстан үстіміздегі жүзжылдықтағы ең ірі келісімді дайындауға өз үлесін қосқаны жайлы айтты. Қазақстан іс жүзінде өзінің ядролық қаруға қарсы екенін бүкіл әлемге дәлелдеді. Халқымыздың басына сан түрлі қасірет әкелген Семей жеріндегі ядролық сынақтарды тоқтату – тәуелсіз ел ретінде Қазақстанның алғашқы қабылдаған тарихи шешімдерінің бірі болды. Кемел ойдан туған кемеңгер шешім қазақ елінің әлемдік өркениетке бейбітшілікті жақтайтын мемлекет ретінде қадам басқанын көрсетті.
– «Қасірет пен тағдыр» – қазақтың қаралы тағдырының жаңғырығы. «Үзілмеген үміт» ше?
– «Үзілмеген үміт» аты айтып тұрғандай, үміт ешқашан үзілмейді. Алдымызда жарқын өмір! Енді атом қасіреті Қазақстанда ғана емес, әлемде қайталанбайды...
Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАС