«Қазақ хандығы» фильмінің жалғасы іспетті «Қасым хан» фильмі түсірілмек. Бұл жөнінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев бұрынғы Мәдениет министрі Арыстанбек Мұхамедиұлына арнайы тапсырма да берген-ді. «Қазақ хандығы» фильмінің сценарийін жазған жазушы Смағұл Елубаевтың «Қасым хан» туралы сценарийі де жазылып қойған еді. Алайда, жаңа Мәдениет министрі бұл фильмнің түсірілуіне қатысты өзгерістер жасаған секілді. «Қасым хан» туралы көпсериялы телехикая түсірілетіні, оны түріктің белгілі режиссері Метин Гюнай түсіретіні туралы да ақпараттар тараған. Соған қарағанда, Қасым ханның өмірі туралы фильм басталмай жатып, «құбылып» жатқан секілді.
Бұлай деуіміздің де мәні бар. Белгілі жазушы Смағұл Елубаев өзінің әлеуметтік желідегі парақшасында Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұловаға хат жолдады. Жазушы хатында:
«Мен, кинодраматург С.Елубаев 2017-18 жылдары Елбасы Н.Назарбаевтың тапсырмасымен қазақтың ұлы ханы Қасым хан туралы материал жинап, 1 сериялы прокаттық көркем фильм сценарийін жаздым. Елбасы біз жазған сценарийді қатты ұнатып, сол кездегі министр Арыстанбек Мұхамедиұлына «Ертұғрылды» түсірген түрік режиссері М.Гюнайды шақыруды тапсырды. Гюнай біз жазған сценариймен танысып шықты. Ұнатқаны да белгілі. Бізбен және министрмен кездесуінде бір сериялы прокаттық фильм жасауға келісті. Алайда Гюнайдың Президентпен кездесуі үстінде сериал идеясы пайда болыпты. Бірақ сериалға бізді шақырмады. Сөйтсек сценарийді Гюнайдың өзі жазуға кіріскен. Қазақстан тарапынан Б.Шекеров шақырылды. Біз сөйтіп бұл жобадан тыс қалдық. Соңында, Елбасы ұнатқан, біз жазған «Қасым хан» далада қалды. «Ең болмаса Елубаевтың бір жылдық еңбегін төлейік!» деген бір адам болмады. Кәзір режиссер Гюнай өзі жазған 75 сериялық сценарий бойынша Оңтүстік Қазақстанда сериалды түсіруге кіріскен дейді. Біз бір нәрсеге таң- ғаламыз. Гюнай жазған сценарий неге «Қазақфильмнің» эксперттік кеңесін айналып өтті? 11 миллиард Қазақстан ақшасына түсіріле бастаған қазақтың ұлы ханы туралы сценарий неге қоғамдық пікірден тасада (келейно) шешілді? Неге еш жерде талқыланбады немесе кімдер талқылады? Бәрі құпия. Бәрі астыртын. Бұл – кино тарихында болмаған практика. Сондықтан мен Қасым хан тағдырына алаңдап, сізге осы хатты жаздым. Сценарист, режиссер, актер шетелден шақырылып, 30 миллион долларға түсірілген «Көшпенділер» тағдыры Қазақстанға титтей де бір сабақ болмаған тәрізді. Режиссері, сценаристі т.б. түріктер «Қасым хан» тағдыры да сол «Көшпенділер» тағдырын қайталамасына кім кепіл? Қашанға дейін қазаққа қазақ тарихын экранда шетелдіктер үйретіп жүруі тиіс?! Ертең экраннан қазақ емес, басқа Қасым ханды көріп түгел Қазақстан шулап кетпесіне кім кепіл? «Бұған кім кінәлі?» деп сұрамасына кім кепіл? Ең қиыны ертең осы жобаның жаманатына Елбасы мен сіз қалмауларыңыз үшін Гюнай жазған «Қасым хан» сценарийін дереу киностудияның эксперттер кеңесінің талқысына салу керек деп білемін» деп жазады.
Смағұл Елубаевтың бұл хаты Мәдениет министрлігінің де құлағына жетті. Жә, ол туралы әңгіме кейінірек. Жалпы, «Қасым хан» сериалы туралы жазушының бұл хаты көпке ой салған секілді. Белгілі режиссер Жайық Сыздықов та алаң көңілін білдірді. «Жазушы Смағұл Елубаевтың жазбасы бізді де елең еткізді. Өйткені бұл фильмнің сценарийіне менің де азды-көпті қатысым болған соң, үнсіз қала алмадым. 2018 жылдың басында Стамбұл қаласына екі айға іссапармен бардым. Мақсат – аталған сериалдың толыққанды концепциясын бекіту. Менің ұққаным – түрік режиссері Метин Гюнай қазақ халқының тарихын, болмысын, менталитетін толыққанды біле бермейді. Сондықтан бұл жоба тарихи фильм емес, жеңіл-желпі дүние болып шыға ма деп қауіптенемін. Сол үшін де сериал түсірілмей жатып, оның сценарийін сарапшылар алдында бекітіп алғанымыз абзал» дейді.
Тарихи сериалдар түсіруде түрік режиссерлерімен таласа алмайтынымыз анық. «Сұлтан Сүлеймен», «Көсем сұлтан», «Ертұғрыл» фильмдері көпшіліктің көңілінен шықты. Әрине, «Сұлтан Сүлеймен» сериалына қатысты түрлі пікірлер жетерлік. «Сарай маңындағы құйтырқы әрекеттерден ары аса алмады» дейді кейбіреулер. Біреулер тіпті бұл сериалды қабылдамағандар көп екенін айтады. Тарихи фильмдер түсіру оңай емес. Деректер өте көп. Әрі тарихтан ауытқып кетуге тағы болмайды. Ал көркем дүниеде кейбір көркем эпизодтардың қажет болары сөзсіз. Бұл жағдайда режиссер қандай шешім шығарғаны дұрыс?
«Қасым хан» сериалы қашан түсіріледі? Қалай түсіріледі? Егер Мәдениет министрлігі бұл ауқымды жобаны қолға алған болса, сарапшылар неге назардан тыс қалған? Біз әуелі бұл сауалымызды «Қазақфильм» киностудиясының президенті Арман Әсеновке қойған едік.
«Қасым хан» сериалы әлі басталған жоқ. Алла бұйыртса, 2020 жылы бсталады деген жоспар бар. «Қасым хан» сериалына байланысты екі сценарий бар. Біреуін Смағұл Елубаев жазды, екіншісін Метин Гюнай дайындаған. Қай сценарийдің желісі бойынша түсірілетіні нақты шешілген жоқ. Оны «Қазақфильмде» көркемдік кеңес бекітетін болады. Әзірге үш серияның ғана сценарийі жазылды» дейді Арман Әсенов.
«Қазақфильм» киностудиясының редакторы Бекболат Шекеров те сценарийдің әлі бекітілмегенін айтады. «Қай сценарий бойынша түсірілетіні режиссер келгеннен кейін анықталатын болады. Бұл жоба әлі басталған жоқ. Келесі жылға қалдырылды. Қазір дайындық жұмыстары жүріп жатыр. Сондықтан жоба басталмай жатып, бірдеңе деу қиын» дейді редактор.
«Қасым хан» сериалын түсіру үшін таңдау неге Метин Гюнайға түсті? Әлде тарихи сериал түсіретін қазақ режиссері жоқ па? Мүмкін Гюнайдың режиссерлігімен түсірілген «Жаужүрек Ертұғрыл» тарихи сериалы қазақ көрерменінің көңілінен шыққаны себеп болған шығар. Әрі режиссердің тарихи сериал түсіруде тәжірибесі жетерлік. Алайда қазақ зиялысын алаңдатып отырған мәселе режиссерде емес, сценарийде болып тұр. XIV-XV ғасырдағы көшпенді қазақтың тарихынан түрік режиссерінің хабары бар ма? Тарихи шығарманы биік деңгейде шығара ала ма? Уайым да, алаң да – осы.
Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлова Смағұл Елубаевтың хатынан кейін жазушыны қабылдап, мәселенің мән-жайымен танысты. «Тарихи тақырыпқа түсірілген кино тек өнер туындысы ғана емес. Кездесу барысында ел руханияты, ұлт мәдениетінің өткені мен келешегі туралы пікір алысу барысында жазушының әлеуметтік желіде қозғаған «Қасым хан» киносценарийінің «қолды болып кетуі мүмкін» деген күдігі де айтылды. Сондай-ақ кездесу барысында жазушы «тарихи тақырыпқа түсірілетін фильм шындықтан алшақтап, ертегіге айналып кетпеуі тиіс» деген пайымын жеткізді. Министр бұл мәселемен жіті танысып, үнемі назарда ұстайтынын жеткізген екен.
Жобаның басталуына әлі біраз уақыт бар. Сол себепті сценарийді тарихи тақырыпты қаузап жүрген, нақты хабары бар адамға жаздыртқан дұрыс. Киносценарийді нақты бекітіп алғаннан кейін ғана жобаны қолға алған жөн. Әйтпесе, бұл да қыруар қаржы бөліп түсірген «Көшпенділердің» жолын қумасына кім кепіл?!
P.S.
Сан емес, сапа қуатын кезең жетті. Бұл – бір. Екіншіден, мемлекеттік маңызы бар жобаларға асығыстық жүрмейді. Қай мәселеде болса да ұлттық деген ұғымды естен шығармаған дұрыс. Сонда ғана ұлт мұратына қол жеткізе аламыз. Тарихи тақырыптың көтеретін жүгі жеңіл емес. Оған «екі шоқып, бір қараған» абзал. Үшіншіден, соңғы жылдары «Болашақпен» білім алып келген режиссер жетерлік. Сонда тарихи сериал түсіруге қазақ режиссер-лері қабілетсіз бе? Біз неге «кадрды» сырттан іздейміз?
Әттең, дейсің амалсыз.