Кейбіреулер «заңмен оппозиция құруға талпынысты бірінші рет көрдік» деп мысқылдады. Бұл жерде шатастыруға болмайды. Бұл заң оппозицияның құрылуын реттемейді, бұл заң Парламенттегі азшылық партияға қосымша кепілдіктер береді. Яғни, алғаш рет біздің заңнамаға парламенттік оппозиция ұғымы еніп отыр.
– Бірақ кеңес құрамына негізінен бұған дейін әлеуметтік желіде сізбен түскен суретін салып, сізді қолдап отыратын азаматтар кіргендей... – Дәл қазір Ұлттық қоғамдық кеңес құрамына басқа азаматтардың біреуін енгізсек, міндетті түрде онымен де түскен суретім табылады. Себебі мен қоғамдық алаңда түрлі саладағы азаматтармен араласамын. Менің қоғамдық саяси алаңда жүргеніме 20 жылдан асты. 90-жылдардың аяғында мен 20-дан енді асқан кездемін, саясаттанушы ретінде жеке дербес орталық құрып, түрлі талқылаулар ұйымдастырып жүрдім. Сондықтан саяси алаңда жүргеннен кейін көптеген азаматтармен таныспын, сол бұрынғы оппозиция өкілдерімен де араласатынмын. Одан басқа, мен түрлі сала өкілдерімен араласамын – ақын-жазушы, журналистерден бастап спортшыларға дейін. Сондықтан Қоғамдық сенім кеңесіне жаңадан басқа бір азаматтар қабылданып жатса, бәрібір олар да «Қариннің достары» деп қабылдануы мүмкін. Екінші жағынан, егер жаңағы айтылған азаматтар менің достарым ретінде қабылданатын болса, бұл бір жағынан маған, шындығын айтсам, мақтаныш. Себебі олардың көпшілігі ел мүддесі үшін жүрген азаматтар, олардың көпшілігімен бір қатарда тұру – абырой. – Ал кеңестің бір жылдық нәтижесі қандай? – Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі бір жылда үлкен жұмыс істеді. Кеңес құрылған кезде сол кеңес мүшелерінің ұсынысымен саяси реформа, экономика және әлеуметтік реформа деп үш топты құрған болатынбыз. Сөйтіп, бір жылда әр бағыт бойынша бірнеше реформалар пакеті қабылданды. Мәселен, саяси реформалар пакетінің өзі бірнеше үлкен бастамадан тұрады. Мысалы, Саяси партиялар туралы заңға сіз айтып отырғандай тек партия құру үшін қажетті мүшелер санын 40 мыңнан 20 мыңға азайту емес, сонымен қатар «Партиялық тізімдерге кем дегенде 30 пайыз әйелдер мен жастардың үлесі болуы керек» деген талап енді. – Ал әйелдерге квота бөлу қаншалықты дұрыс? Мүмкін ерлерге де дәл солай квота бөлу керек шығар... – Қалыптасқан жағдайда әйелдерге мұндай квота бөлу керек. – Яғни, қалыптасқан билік патриархалды ғой... – Әрине, сіз «әйелдерге неге квота керек, бұл күлкілі емес пе, неге 30, неге 50 емес?» деп сұрақ қоя аласыз... Квотаның өзі шектеу емес пе дерсіз. Әңгімеміздің басында қалыптасқан жүйеде керек деп отырмын. Егер бізде азаматтық нормалар әбден орнығып, сол құндылықтар төңірегінде ұйысқан қоғам болса, әрине әйелдердің заң шығарушы органдарда болу қажетін айтпас та едік. Елімізде 3000-нан аса облыстық, қалалық, аудандық мәслихаттардың депутаттары бар. Сіз ондағы әйелдер санын білесіз бе? Әйелдердің үлесі – 22 пайыз ғана, ал жастардың үлесі – 2-ақ пайыз. Ал бұлар партиялық тізіммен емес, сіз жоғарыда айтып отырған мажоритарлы жүйемен сайланған азаматтар. Мажоритарлы жүйенің өзінде де әйелдер мен жастарға тең жол берілмейді. Түптеп келгенде, әрине біз патриархалды мемлекет емеспіз, бірақ шынтуайтында жағдай өзгеше. Бұл заңды өзгерту арқылы біз сол партияларды өзгерістерге итермелеп отырмыз. Енді биыл жағдай бірден өзгеріп, партиялар әйелдер және жастармен жұмысты күшейтіп жатыр. Мысалы, қазір «Nur Otan» партиясы праймериз өткізуде, міне сондағы статистиканы қарасам, үміткерлердің 30 пайыздан астамы – жастар мен әйелдер! Яғни, бір ғана норма қаншама жас азаматтың ертең облыс, қала, аудан мәслихаттарына және Парламент құрамына енуіне жола ашады! Бұл заңдарды «косметикалық реформалар» деп мысқылдап сынайтындар бар. Шын мәнінде, осы норманың өзі ертең Мәжіліс пен мәслихаттың құрамын күрт өзгертіп жібереді. Тағы бір үлкен өзгеріс – парламенттік оппозиция. Кейбіреулер «заңмен оппозиция құруға талпынысты бірінші рет көрдік» деп мысқылдады. Бұл жерде шатастыруға болмайды. Бұл заң оппозицияның құрылуын реттемейді, бұл заң Парламенттегі азшылық партияға қосымша кепілдіктер береді. Яғни, алғаш рет біздің заңнамаға парламенттік оппозиция ұғымы еніп отыр. Ертең сайлау өтеді, Парламентте басым көпшіліктің даусын жинаған партиядан басқа енген партиялар өздерін анықтауы керек. Егер олар өздерін оппозициялық партия санаса, алдымен өздерін солай ресми жариялауы керек. Сонда ғана олар сол заңның нормаларын пайдалана алады. Ал заң нормаларына сәйкес, белгілі бір Парламент комитеттерінің төрағаларын азшылық партия өкілдері ғана сайлай алады. Яғни, бұл азшылық партияларға белгілі бір комитеттің тізгінін ұстап қалуға әрі Үкімет жұмысына ықпал етуге әсер етеді. Бұдан бөлек, басқа партиялардың жылына бірнеше рет үкіметтік сағаттарды, күн тәртібін анықтау құқығына ие болады. Құқық қорғаушы Айман Омарованың ұсынысымен Қылмыстық кодекстің 174-бабы ізгілендіріп, ҚК-тің 130-бабы әкімшілік кодекске ауыстырылды. 174-бап бойынша бұрын тек бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын. Енді бұл жаза айыппұлмен толықтырылды. Бұдан тыс маңызды әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жасалды. Жәнібек Қожық өткен жылы Ұлттық кеңестің алғашқы отырысында шетел жұмысшыларына квотаны азайту бойынша ұсыныс айтқан болатын. Соған сәйкес, шетел жұмысшыларының квота саны 40 пайызға дейін қысқартылды. Мұхтар Тайжанның ұсынысымен жердің космомониторингі туралы шешім қабылданды. Оған сәйкес, бұйрық қабылданып, биыл бірнеше айда игерілмей жатқан 7 миллион гектар жер мемлекет меншігіне қайтарылды. – Батыс елдерінің тәжірибесіне қарасақ, азаматтық қоғам дамыған сайын жемқорлық та азайған, саяси реформалар да нәтижесін берген. Бізде азаматтық қоғам өкілдері, үкіметтік емес ұйымдар Үкіметтен грант алса да, маңызды құжаттарды даярлауға араласа бермейді. Ал кәсіподақтар федерациясының басшысы жақында тағайындалды, жұмысшылар өзі сайламады. Біз ақырындап «либералды стагнация» деңгейіне келе жатқан жоқпыз ба? – Меніңше, бізде стагнация емес, керісінше, тіпті либералды үдерістер тым күшейіп кеткен сияқты. Бір жағынан, бұл объективті процесс, себебі заман мен қоғам өзгеріп жатыр. Сондықтан бұл ары қарай да өзгере береді. Бірақ либералды үдерістер мемлекеттік қағидаттарға нұқсан келтірмеуі тиіс. Әйтпесе, біздің кейбір әсірелибералды ұрандар кейде анархиялық ұрандарға ұласып кетіп жатады. Сол сөздерге ерсек, билік емес, мемлекеттің өзі де керек емес сияқты болып көрінеді. Бұл – қате де қауіпті логика. – «Жусан» операциясы жайлы кітап жаздыңыз. Бұл шара құқық қорғау органдарының, дипломаттардың жетістігі ретінде қарастырылып жүр. Дегенмен бұл құтқару операциясы ғой. Яғни, мыңға жуық азаматты Сирия мен Иракқа жіберіп алып, соңынан оларды іздедік. Сонша адамның соғыс жүріп жатқан жаққа жиһад жариялап аттануы – оларды бақылай алмаған сол ұлттық қауіпсіздік қызметінің кемшілігі емес пе? - Сирия мен Иракта кезінде 80 елден 50 мыңнан аса содыр жиналған болатын. Олардың бәрін сан жағынан үш топқа бөлуге болады. Біріншіден, ағылшын тілінде сөйлейтіндер, олар негізінен Еуропа елдерінен барған. Екіншіден, араб тілділер. Үшіншіден, орыс тілділер. Осыдан-ақ сол аймаққа соғысуға барғандардың әлемнің әр шетінен кеткенін байқаймыз. Бұл аймақта тек Қазақстан азаматтары соғысып жатса, әрине «неге тек біздің елден кетіп жатыр» деп айтуға болар еді. Ал, мысалы Франциядан Таяу Шығысқа 2-3 мыңға жуық азамат кетті. Германия мен Бельгиядан 2 мыңға жуық азамат кеткен. Әртүрлі дерек бойынша, Қазақстаннан 700-800 азамат кеткен. Бұл мемлекетіміздің ғана емес, бүкіл әлем елдерінің проблемасы. Бұл жаһандану процесінің салдары. Радикализмнің себебін тек әлеуметтік-экономикалық мәселелермен түсіндіру жеткіліксіз. Иә, сыртқа кеткен азаматтардың біршамасы депрессивті аймақтардан шыққан, бірақ жағдайы бар, бірнеше кәсібі бар азаматтар да Сирияға кеткен. Олар негізінен жиһадизм идеясын қолдайды. Бірақ түпкі себебі – адамның өзінің жаңа әлемдегі, қоғамдағы ролін анықтай алмағанының салдары, ішкі күйзелісі. Біз 2003-2013 жылға дейінгі террористік актілер мен ұйымдардың қатарында болған азаматтардың сараптамасын жасадық. Біздің анықтағанымыз, көптеген азамат сол терактілерге дейін бір жыл бұрын немесе ары кетсе екі жыл бұрын дін жолына түскен. Бір жылда адам қандай діни білім алады? Тіпті, дінді түсіну үшін ұзақ жылдар, бүкіл ғұмырың кетуі мүмкін ғой. Сондықтан біздің азаматтардың соғыс ошақтарына кетуі бұл тек жалғыз мемлекеттің ғана проблемасы емес, бұл жалпы қоғамның проблемасы. Ал оның бастауы отбасыдағы проблемалар. Егер де сол баланың қайда, немен әуестеніп жүргенін, туған әке-шешесі, бауырлары білмесе, біліп тоқтата алмаса, ұлттық қауіпсіздік қызметі не істесін? Радикализм мен суицид проблемасының көзі бір. Ол – адамдардың оқшаулануы, жалғыздығы. Сізге берген бұрынғы сұхбаттарымда да айттым, қазір біз баланы өзімен-өзін жалғыз қоя бердік. Кей кездері бала тынымсыз болып жатса, қолына телефон береміз. Ал бір күні қарасақ, бала тәрбиелеудің сәтін өткізіп алғанбыз. Жақында мен балама кейіген кезімде ол маған «Сабағымды жақсы оқып жүрмін ғой» дейді. Мен оған «маған сенің тек білімді болғаның керек емес, маған сенің тәрбиелі, иманды болғаның керек» деймін. Біз қазір баланы бір курстан екінші курсқа жетектейміз – бір тіл емес, бірнеше тіл білсін деп. Оған қоса музыка, спортқа жетелейміз. Кейде ойлап отырсам, біз, яғни ата-аналар «көп тіл білсін, чемпион болсын» деп супер баланың образын жасап алыппыз. Балаға супермен жасайтындай көп талап қойдық. – Ал сіз өз балаларыңызға сондай талап қоясыз ба? – Мен өзімді идеал әке деп есептемеймін. Уақыт болмайды немесе қол тимейді, мұршаң болмайды. Оның бәрі сылтау. Бірақ жұмыстан кейін басқа жаққа емес, үйге барамын. Себебі дәл қазір балаларға көңіл бөлу керек деп есептеймін. Түптің түбінде әрбір адамның жетістігі оның карьерадағы табысымен есептелмейді. Саналы ұрпақты тәрбиелей алдың ба, сол сенің жетістігің. Кей кезде менің қызметтерім, жетістіктерімнен көрі ұл-қызымның тәрбиелі боп өскені маңызды деп ойлаймын. Әрине, балаларымның жетістіктеріне қуанамын, армандарының орындалуына алғышарт жасаймын. Бірақ жақсы адам болады деп сенемін. Қай қайсысы болсын, жамандыққа бармайды деп сенемін. Өздеріне де соны айтамын. Мен үшін балаларымның жақсы азамат болып, аман жүргені ғана маңызды. – Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың қазақ газеттерін оқитынын, онда қозғалған мәселелерге мән беретінін білеміз... – Президент қазақ газеттерін, соның ішінде «Айқын» газетін де тұрақты мұқият оқиды. Жуырда «Айқын» газетінде бір өзекті әлеуметтік проблемаға қатысты сіздің мақалаңыз шыққан еді. Президентіміз бұл мақаланың әр жерінен сөздердің астын сызып тұрып, «осында көтерілген мәселені назарға алып, жан-жақты сараптап, жұмысқа пайдаланыңыздар» деген еді. Президент қазақ газеттерін оқып қоймайды, онда көтерілген мәселелерді мұқият зерделейді. Қазақ басылымдары да өзекті күн тәртібімен жүре алатынын әрі билікке жаңа мәселелерді салмақты ұсына алатынын аңғартты. – Сұхбатыңызға рақмет!Әңгімелескен Кәмшат ТАСБОЛАТ