Іс бітті, қу кетті
Отандық банктерді қанша жерден сынағанымызбен, олардың бір жақсы жерін атап өту керек: Қазақстанның ұлттық қаржы секторының іргесін солар қалады, шаңырағын көтерді. Әйтпесе, Кеңес Одағы ыдырағанда бас кеңселері Мәскеуде орналасқан «Сберегательный банк СССР» және басқа мемлекеттік салалық банктер елімізді тәрк етіп, активімен Ресейге зытты. Артында аңырап салымшылар қалды: кеңес заманында барша азаматқа жалақысының үлкен бөлігін ерікті-мәжбүрлі түрде «Сбербанкке» салғызатын. Одан бас тартқан жан «советтік жинақ жүйесіне сенбейді» деп айыпталып, күдікке ілігетін. Банксіз өркениетті мемлекет, өрлеген экономика болмайды. Сондықтан КСРО Мембанкінің республикалық бөлімшесі орнына Қазақстанның Ұлттық банкі құрылды. «Жабайы жекешелендіру», сондай-ақ Қытайдың арзан өнімін және «б/у» көліктерді алып сату арқасында пайда болған алғашқы коммерсант-бизнесмендер банк ашты. Осылайша, тәуелсіздіктің алғашқы бес жылдығында ғана коммерциялық банктердің саны 200-ден асты. Кейін оның көбі жаңа заманға бейімделе алмай, әрі Ұлттық банктің жаңа талаптарына сәйкеспей, жабылып тынды: 1993 жылы банктер саны 204-ке жетсе, 2012 жылы соның тек 38-і ғана қалды. Ұлттық банк екінші деңгейлі банктерге қойылатын талаптарды бірте-бірте күшейтті, олар резервте ұстауы тиіс қаражат көлемін арттырды, олардың қаржылық орнықтылығы мен сенімділігін біршама нығайтты. Кезінде Ұлттық банк құрамында еңбек еткен, экономика ғылымдарының докторы, академик Мұхтар Тінасыловтың айтуынша, тақырдан тұрғызылған Қазақстанның банк жүйесі 1993 жылдың қарашасына қарай, яғни сом орнына теңге енгізілгенге дейін елеулі реформалаудан өтті: қос деңгейлі банк жүйесі қалыптасты, барлық мамандандырылған банктер акционерлік қоғам болып қайта құрылды, Ұлттық банк үлкен құзыр мен функцияларға ие болды. Осының бәрі мемлекетіміздің ұлттық валютаға көшіп, төл ақша-кредит саясатын жүргізуін айтарлықтай жеңілдетті. Сөйтіп, Қазақстанда өркениетті банк секторы құрылды.Дайын асқа тік қасық
Осы кезде елімізге ресейлік банктер орала бастады. 90-жылдардың орта тұсында Альфа-банк 1,5 млн доллар немесе сол кездегі айырбас бағамына сай 80,1 млн теңге ғана капиталы бар қазақстандық филиалын ашты. Ол тек 2000 жылы Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры жүйесіне қатысушы болып кірді. Насихаты өктем болуы, жарнаманы кең жүргізуі, билікпен тіл табысуы арқасында тез байыды: 2007 жылы активі 25 миллиард теңгеге, азаматтар мен кәсіпкерлер салған депозит көлемі 15 млрд теңгеге жетті. Ел өңірлерінде өкілдіктерін ашты. 2010 жылы мемлекетпен тізе қоса отырып, қазақ астығының экспорттық мәмілелерін кредиттеуге көшті, активі 70 миллиард теңгеге дейін ұлғайды. Дегенмен қазіргі кезде депозит көлемі бойынша Қазақстандағы ірі он банк рейтингіне кірмейді. Активі жарты триллион теңгеге жуық. Жылдық таза табысы 7 миллиард теңгені құрайды. 16 қалада филиалы жұмыс істейді. 2006 жылдың соңында «Сбербанк России» акционерлік қоғамы еліміздегі Тексака банктің 99,99% акцияларын сатып алып, Қазақстанда еншілес банкін ашты. Бір жыл ішінде жарғылық капиталын 15 есе көбейтіп, 29 млрд теңгеге дейін жеткізді, осы айла-амал арқылы дегеніне жетті: капиталы жөнінен лезде отандық ірі 10 банк сапына қосылды. Сонысын әр жерде дәріптеді, оған қазақстандықтар қайтадан сеніп, ақшасын апара бастады. Бүгінде еліміздегі ең бай банктің бірі. 17 филиалы және 101 бөлімшесі бар. Депозит көлемі жөнінен үштікке кіреді: қазақстандықтар мен компаниялар 1 триллион 888,5 млрд теңгесін «Сбербанкте» сақтауда. Бұл жөнінен онымен тек қазақстандық екі банк қана тайталаса алады. 2010 жылғы тамызда Ресейдің ВТБ банкі (ВнешТоргБанк) Алматы филиалын ашты. Сонда мұның Қазақстан нарығына дендей енуді қарастыратын «үлкен жобаның бірінші кезеңі» екені жарияланды. Аталған банктің негізгі акционері – Ресей Федерациясы: «Росимущество» және Қаржы министрлігінің меншігі саналады. Оларға дауыс беруші акциялардың 60,9%-ы тиесілі. Ол Қазақстанның Қаржылық қадағалау агенттігінен лизенцияны 2009 жылдың 22 мамырында алыпты. Сол жылдың 1 шілдесінен бастап алдымен тек заңды тұлғаларға ғана қызмет көрсетумен шұғылданды. Ал Алматыда филиал ашу арқылы жеке тұлғалардың да жинағына «қол салды». Бүгінде 17 қаламызда 29 филиалы мен бөлімшесі бар. Ол да аса ауқатты – активі 209 миллиард теңгеден асады. Таза проценттік табысы 7 миллиард теңгедей болған.Аттыға ерем деп...
Кейбір қаржыгер шетелдік банктердің келуін құптайды. Себебі осының арқасында бәсекелестік күшейеді, тұтынушыларға банктер анағұрлым озық өнімдер ұсына бастайды, кәсіпкерлікті несиелендіру артады, жаңа технологиялар келеді деп сендіреді. Бұл – оқулықтарда жазылған экономика негіздері. Бірақ өмірде бәрі өзгеше. Мысалы, банк саласындағы инновация бойынша ресейлік банктер емес, отандық Kaspi Bank пен Halyk Bank ешкімге дес бермейтіні құпия емес. Оның үстіне, солтүстік көрші банктерінің қазақстандықтарға ұсынатын депозиттік өнімдерін де тиімді деу қиын. Бизнесті несиелендіруге келсек, ол жыл өткен сайын құлдырауда. Ұлттық банк дерегінше, 2020 жылғы ІІ тоқсанда берілген жаңа кредиттердің көлемі өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 19,8%-ға немесе 766,1 млрд теңгеге азайып кеткен: небары 3 трлн 110,9 млрд теңге болды. Бизнеске берілген кредиттер 1,9% кеміген. 2020 жылғы сәуір-маусымда жеке тұлғаларға берілген кредиттер 46,9%-ға азайды. Көршінің банктерінің асқа ортақтасқаннан басқа елге пайдасы көзге түспей отыр. Кейде олардың қазақстандық бәсекелестерін қалай айналып өтіп, майшелпек жобаларға қол жеткізетіні таңғалдырады. Мысалы, Ұлттық банк басқармасының 2018 жылғы 27 тамыздағы шешіміне сәйкес, Qazaq Banki АҚ лицензиясынан айырылып, банкрот болды. Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қорынан (ҚДКҚ) Qazaq Banki салымшыларына жинақтарын қайтарумен айналысатын банк-агент ретінде ресейлік «ВТБ банк» АҚ-ның Қазақстандағы еншілес ұйымы таңдалыпты. Тегін емес әрине, одан кіріс көрді: қолынан 20,3 миллиард теңгеден астам қаржы өтті, банк қаншама комиссия алды. Бұл жерде депозитті қайтару бойынша үлкен салмақ ҚДКҚ-ның өзіне түскен көрінеді. Барлығы 5 871 салымшы қаржысын алған. Қордың Call-орталығы салымшылардың әрқайсысына қоңырау шалыпты. Кейбір клиент жинағында тым аз ақша, тиын-тебен қалғандықтан бармайтынын жеткізген, ал бірқатары банкрот болған банктегі жинақ басқа банк арқылы қайтарылып жатқанын білмеген. Демек, ВТБ-ға қолды қимылдатпай-ақ қу бастан қуырдақтық ет алуға дәндей бермей, бір уақыт «Қазақ банктің» депозитін өзі төлейтінін қазақстандықтар арасында насихаттауға көңіл мен қаражат бөлген де артық болмайтын еді. Қорыта айтқанда, ресейлік банктердің қаптауынан қауіп те бар. Біріншіден, Ресейге ақша кетіп жатыр. Екіншіден, Қазақстан азаматтарының және кәсіпорындарының Ресей алдындағы қарызы өсуде. Үшіншіден, жатжұрттық компаниялар табысты отандық компаниялар аузынан жырып әкетеді.Елдос СЕНБАЙ