Алаяқтық асқынып тұр
Соңғы 3 жылда елімізде интернет-алаяқтық үш еселеп өсіп отыр. 2018 жылы мұндай 4 000 қылмыс тіркелген болса, 2019 жылы – 8 000, ал биылғы 9 айда ақпараттық жүйелердің пайдаланушыларына қатысты 8 371 дерек анықталыпты. Бұл ай сайын осындай 1 000-ға жуық қылмыс жасалады деген сөз. Иә, алаяқтардың дәурені жүріп тұрғанға ұқсайды. Неге? «Мұндағы ең бірінші себеп – азаматтардың жауапсыздығы, яки аңғалдығы. Экранның арғы жағындағы бейтаныс адаммен сөйлескен кезде өте абай болу керек. Сөз болып отырған жайттың нақтылығына көз жеткізіп алмай, танымайтын адамға өзіңнің анкеталық мәліметтеріңді беруге болмайды. Менің ойымша, танитын адамға да мүлдем бермеу керек. Тек өзіңіз ғана пайдаланыңыз. Екінші себеп – технологиялық аспектілер. Мұндағы түрлі «схемаларды» ашу «дәстүрлі қылмыстарды» ашудан мүлдем басқаша. Түрлі аккаунттар ашып, бот ретінде жұмыс істейтін, күніне екі-үш сим-карта ауыстыратын алаяқтың соңына түсу оңай шаруа емес. Індетіп келгенде, олар көп ретте басқа елде жүрген біреу болып шығады. Осы жерден оларды қолға түсірудің халықаралық заңнамалардағы кедергілері сынды үшінші себебі басталады. Сондықтан да ең бірінші кезекте өте сақ болыңыздар!», – дейді ІІМ Криминалды полиция департаменті Бөтеннің мүлкін ұрлау қылмыстарын ашуды ұйымдастыру басқармасы бастығының орынбасары Самат Құсетов. Жалпы, кез келген алаяқтың ең бірінші мақсаты – түрлі жолмен кімнің болмасын ақшасын немесе мүлкін иемденіп кету. Сол сияқты интернет алаяқтар да түрлі айла-шарғыларды ойлап тауып, «схемаларын» өзгертіп, жетілдіріп, уақыт өткен сайын жаңаша амал жасап отырады. Солардың ішінде дәл бүгінгі таңда өте өзекті боп тұрғаны – интернеттегі тауар саудасы. Қысқаша суреттей кетсек, «виртуалды қаскөй» бағасын өте арзан етіп танымал хабарландыру сайттарына «ойдан шығарылған» үлкен сұранысқа ие тауарын немесе жалдайтын пәтерін шығарады. Суреттерін тауып салып, сипаттамасын нанымды әрі екіұштылау етіп жазып қояды. Әдетте онда көрсетілген телефон сөніп тұрады да, сөйлесу мессенджер арқылы жүреді. Хабарласқан адамға «клиенттер өте көп, сондықтан нақты алатыныңызға кепілдік ретінде аванс беріп қойыңыз» деген сияқты түрлі желеумен электронды әмиянның немесе үшінші бір тұлғаның банкомат карточкасының мәліметін лақтырады. Егер ақша аударсаңыз, қармаққа түскеніңіз. Одан соң ақшаңызды да, тауарды да көрмейсіз. Фейк аккаунт жойылған, телефон өшкен, ақша аударған адамыңыз ештеңеден бейхабар болып шығады. Мұны олар өз тілдерінде «фишинг» дейді екен, яки «балық аулау» – сіздің жеке мәліметіңізді ұрлау дегенге саяды. «Мұндай мысалдар жетіп-артылады. Тіпті, керісінше де болады. «Сіздің тауарды сатып аламын, жеткізіп беріңізші, ақшасын арнайы қосымшамен төлеймін, онда менің бонустарым бар» деген сияқты түрлі сылтаумен сізге сол хабарландыру сайтының сілтемесін жібереді. Сілтемеге кіресіз, анкеталық мәліметтеріңізді толтырасыз да, «Ақшаны алу» деген түймені басып қалғанда, бүкіл құжат пен есепшотыңызды алаяқтың қолына ұстата салғандай боласыз. Одан соң ол бар ақшаңызды шешіп алып қана қоймай, сіздің атыңызға онлайн несие де рәсімдей алады», – дейді полиция майоры Самат Сұлтанұлы. Мұндай афералардың одан кейінгі белең алып тұрған түрлері – банк қызметкері боп телефон соғып, CVV-код пен SMS-код сұрау, сырттай онлайн несие рәсімдеу, халықаралық Unistream, Western Union төлем жүйелерінен есепшот аштыру және тағы басқа. Тіпті, алаяқтар адамгершіліктен жұрдай екеніне еш күмәнданбаңыз! Аса ауыр сырқаттардың еміне ақша жинауға көмектескен болып, олардың жақындарының анкеталық мәліметтерін пайдаланып, жиналған ақшаны алып қашып кеткендері де аз емес.«Цифрлы ізі суымай»
Жалпы, «Алаяқтық» бабы бойынша жыл басынан бері республикамызда 22 236 дерек тіркелсе, оның 81,8% пайызы ашылыпты. Ал оның ішіндегі 8 371 интернет-алаяқтық қылмысының әзірге тек 1 710-ы ғана ашылған. Бұл виртуалды қылмыстың күрделілігін аңғартса керек. «Мұнда да жедел ахуалдың классикасы сияқты зардап шегуші неғұрлым кеш хабарласса, қылмыскерді ұстау да соғұрлым қиындай түседі. Өйткені екі-үш күннен кейін ол ақпараттарды кетіріп тастайды да, алаяқтың «цифрлық ізі» суып кетеді. Мәселен, зардап шегушілер шетелдерге ақша аударып жіберген жағдайлар болады. Мұндайда сұрау салу, ақпарат алмасуға келгенде халықаралық заңнамада қиындықтар туындайды. Техникалық байланысу мүмкіндіктері мен «тілдік барьерлер» де кедергі болып жатады. Мұны да ескерген жөн», – дейді Павлодар облысы ПД Криминалдық полиция басқармасының аға жедел уәкілі, полиция майоры Әділбек Брыков. Ертіс өңірі еліміз бойынша интернет-алаяқтық жағынан алғашқы бестікте тұрған облыс. Биыл жыл басынан бері мұнда осындай 700 дерек тіркеліпті. Ең көп эпизод саны да павлодарлық алаяққа тиесілі. Автобөлшек сатамын деп ол республика бойынша 200 адамды 13 миллион теңгеге тақырға отырғызып кеткен. Әйтсе де, тиісті жазасын алды. «Бұл бағытта қылмысты ашу мен оның алдын алу жұмыстары қатар жүреді. Соның бір жолы – мониторинг. Провайдерлермен, сайттардың әкімшіліктерімен өзара іс-қимыл бойынша заңсыз сайттарға, бот-аккаунттарға, тағы да басқа қадағалау жасаймыз. Егер бір абонент нөмірінің еліміздің бірнеше қаласынан хабарландыру беріп, күдік туғызатындай белсенді болып кеткенін аңғарсақ, сол сайттың арнайы қызметіне өтінім жіберіп, бақылауға аламыз. Қажет жағдайда күдікті-аккаунтты бұғаттатып тастаймыз. Банк ұйымдарымен де жедел жұмыстар аясындағы өзара іс-қимыл жақсы жолға қойылған. Техникалық жағынан мұндай жұмыстарды жүргізуге қуаты мықты компьютерлеріміз бар. Ақпаратты жедел өңдеуге мүмкіндігіміз жетеді. Одан арғысын мен сізге айта алмаймын», – дейді полиция майоры Әділбек Жолдасбекұлы.Интернет гигиена
Полиция қызметкерлері алаяқтардан сақтанудың ең сенімді жолы – интернет гигиена екенін айтады. Күнделікті тазалық талаптарын сақтаған секілді, виртуалды болмыста да жеке мәліметтерді өзгелердің қолына түспейтін таза әрі сенімді жерде сақтау керек. Абзалы, кез келген күмәнді сайттарға кірмей, сезікті сілтемелерге өтпей, күдікті қосымшаларды орнатпай, белгісіз бағдарламалық қамтуларға былғанбай таза жүрген. «Ең бірінші кезекте электронды әмиян дегеннен абай болыңыздар. Мұндай есеп айырысуға алаяқтар үйір келеді. Интернетте сауда жасасаңыз ақшаны тауарды алғаннан кейін ғана төлеңіз. Танымал хабарландыру сайттары ешқандай да ақша аударумен айналыспайды. Алаяқтар ұсынып жүрген сілтеменің оларға ешқандай қатысы жоқ, бірақ дәлме-дәл жасалған көшірмесі. Банк қызметкерлері сізден ешқашан да телефонмен код сұрамайды. Ондай жағдайда бірден банктің Call Сenter қызметіне хабарласыңыздар. Банкомат карточкаңызды жоғалтып алсаңыз да бірден бұғаттап тастаңыз. Өйткені оны тауып алған адам еш кедергісіз сауда орталықтарында сауда жасай алады. Бір сөзбен айтқанда, интернет саудасы кезінде шешім қабылдауға асықпаңыздар. Бәрі азаматтардың бейқамдығынан басталады. Ал ондай ортада алаяқтар өзін жайлы сезінеді. Бәрі де өз қолдарыңызда!», – дейді аға жедел уәкіл. Алаяқтардың жолын кесу үшін Ішкі істер министрлігі интернет дүкендердің, хабарландыру сайттарының, шағын қаржы ұйымдарының, электронды әмияндардың және тағы да басқа осы тізбектен табылатын онлайн сауда қатысушыларының жұмысын реттейтін ұсыныс дайындауда. Өйткені пандемияның екінші толқыны қарсаңында мұндағы проблемалардың өзектілігі арта түспесе, кемімек емес.Нұрлан ҚОСАЙ