Белгілі трансплантолог дәрігер Ғани Құттымұратовтың уақытша қамау изоляторында (СИЗО) отырғанына жарты жылға жуықтады. Ол күдікті ретінде Қылмыстық кодекстің 116-бабы 3-бөлімі (екі немесе одан да көп адамға қатысты адам терісі мен органдарын заңсыз жолмен алу немесе алуға мәжбүрлеу), 264-баптың 2-бөлімі (трансұлттық ұйымдасқан топқа немесе трансұлттық ұйымға қатысу) бойынша тергеуге жіберілген. Трансплантолог Ғани Құттымұратов 2019 жылдың 1 мамырында ұсталған еді. Әзірге тергеу амалдары жалғасуда.
Трансплантология саласында білікті дәрігер жетіспейді. Санаулы ғана. Сол санаулылардың қатарында Ғани Құттымұратовтың есімі аталушы еді. Науқастар да бұл дәрігерге көптеп кезекке тұратын. Ол бұған дейін 300-ге жуық ота жасаған екен. Демек, 300 адамның өмірін сақтап қалды деген сөз. Әріптестері де, науқастар да білікті дәрігердің қамалғанына наразы. Президенттің атына, Денсаулық сақтау, Ішкі істер министрлігіне, Бас прокурорға хат жазып, араша сұрап жатқандар да жетерлік.
Елімізде донор тапшылығы тағы бар
Елімізде 9-ға жуық трансплантологиялық орталық бар. Олардың дені – Нұр-Сұлтан мен Алматыда. Одан бөлек Ақтөбе мен Шымкентте ғана бар. Келешекте Өскемен қаласында да транспланттау орталығын ашу көзделіп отыр. Ал осындай операция жасайтын білікті мамандар саны да көп емес, он шақты адам.
Ағза ауыстыруға мұқтаж жандардың көбі – бүйрегі сыр бергендер. 200-ге жуық адам жүрек алмастырғысы келеді. Бүйрек кезегінде тұрғандар саны – 5 500. Одан кейінгі орында – бауыр, сосын ұйқы безін алмастырғысы келетіндер тұр. Операция жасатқысы келетіндер саны да жыл сайын артып келеді. Керісінше, операция өте аз жасалады. Ағза алмастыру бойынша операция жасау 2012 жылдан басталған. Жыл сайын шамамен 300-дей операция жасалады. Оның көбі – бүйрек пен бауыры ауыратындар. Елімізде жүрек, өкпе, бауыр, бүйректен бөлек, ұйқы безін де сәтті алмастырып жүр. Демек, донор табылса, ауру бүйрегіңізді сау бүйрекке алмастырып алу оңай шаруа секілді. Мәселе – донор табуда. Өзіне сәйкес келетін донорды он жылдап күтетіндер бар. Елімізде ағзасын транспланттауға мұқтаж адамдар өте көп. Сосын амалсыз мәйіт донорын іздеуге тура келеді. Оның өзінде «рұқсат етпейтін» туыстар көп. Белгілі хирург Жақсылық Досқалиевтың айтуынша, «Егер адам тірі кезінде өзі өлгеннен кейін ағзама тимеңіз десе, оған ешкім қол ұшын тигізбейді. Қолхат жазылмаса, дәрігердің шешімімен ағзаларын алуға рұқсат. Әдетте, донорлыққа рұқсат бергісі келетіндер учаске дәрігеріне барып, мәйіт донорлығына келісім беретінін жеткізеді. Одан кейін толық тексеріс жүргізіліп, қолхаттың бір нұсқасы – координациялық орталыққа, екіншісі – туысқандарына жолданады. Донорлық туралы мәліметтер базада сақтаулы, жабық күйде болады. Заңда туысқандарының рұқсатынсыз алуға болады. Дегенмен біз небәрі 18 миллион тұрғыны бар, енді дамып келе жатқан елміз. Сондықтан жақындарымен келісіп жасаған дұрыс деп санаймыз. Тірі адамнан гөрі мәйіт донорлығы тиімдірек. Өйткені оның бірнеше ағзасын алып, көп адамның өмірін сақтап қалуға болады» дейді.
Бірақ тірі кезінде өзі рұқсат бермесе, кез келген адамның ағзасын алуға болмайтыны тағы бар. Оған заңмен тыйым салынған. Оны тек «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» ҚР кодексінің 169-бабы 10-тармағына сәйкес реттеуге тура келеді. Ал 169-баптың 3-тармағында: «Адамның тіндерін (тіннің бір бөлігін) және (немесе) ағзаларын (ағзасының бір бөлігін) сатуға, сатып алуға тыйым салынады» делінген. Демек, ағза алмастыру қалай болса, солай емес, тек заңды түрде жүзеге асуы тиіс.
Жабайы нарықтың күні өткен
Әлемде жыл сайын 100 мыңнан астам ағза ауыстыратын көрінеді. Оның ішінде ең көбі – бүйрек пен бауыр алмастыратындар. Америка, Африка, Еуропа, Шығыс Жерорта теңізі аймағы, Тынық мұхитының батыс бөлігі, Оңтүстік-шығыс Азия аймағы елдері донорлық пен транспланттау бағдарламасын көп қолданатын көрінеді.
Кез келген денсаулығы дұрыс адам донор бола ала ма? Ағзаны ауыстыру үшін донор мен науқастың қан тобы бірдей және 70 пайыздан астам тіндер сәйкестігі болуы шарт. 18 бен 65 жасқа дейінгі адамдардың ағзасын ауыстыруға болады. Бірақ ағза берушіге де қойылатын талап қатаң. Сонымен, донор табылды делік. Бірақ ағза алмастырудың да өз тәртібі бар емес пе? Айналып келгенде науқас квота мен ақылы көмекке жүгінуге мәжбүр. Жан қиналғанда, қолдан келетін шараның бәрін істеуге ұмтылатыны жасырын емес.
Ішкі істер министрлігі криминалды полиция бөлімінің мәліметіне сүйенсек, елімізде биылғы жылдың өзінде адам саудасына қарсы күрес бойынша 141 қылмыстық іс қозғалған екен. Соның 59-ы – адам ағзасы мен тіндерін саудалауға қатысты. Қазақстанда 2017 жылдан бастап адам ағзасын заңсыз саудалайтын трансұлттық қылмыстық топ жұмыс істеген. Донорды Өзбекстан, Қырғызстан мен Украинадан әкелген. Ал реципиенттерді Израильден алдыртқан. Жақында ІІМ адам ағзаларын трансплантациялаумен айналысатын трансұлттық ұйымдасқан қылмыстық топты құрықтады. Ведомство өкілдерінің айтуынша, қылмыскерлер мен медицина қызметкерлері донорды өзара «ет» деп атайтын көрінеді. Полиция қызметкерлерінің болжамынша, олар 50-ден астам заңсыз ота жасап, 10 млн АҚШ доллары көлемінде пайда тапқан деседі. Кезек күтуге мүмкін болмаған жағдайда амалсыз осындай «кезексіз» ота жасататын қадамға баратын секілді. Халі мүшкіл науқастың күтіп отыруға уақыты жоқ. Осыдан барып, қылмыс күшейіп, әртүрлі топ құрылады.
Донор демекші, Информбюро ақпарат агенттігі Украина ұлттық полиция төрағасының экс-орынбасары Вячеслав Аброськиннің Facebook-ке жариялаған постынан үзінді келтірді. Онда: «Қазақстанда бірнеше адам тұтқынға алынды. Олардың арасында – трансплантолог та бар. Бүйрегін сатқандардың 20-сы – Украина азаматы. Әр бүйрегі үшін 10-15 мың доллар көлемінде ақша сұраған. Біздің бір жерлесіміз бүйрегін обыр дертімен ауыратын әйеліне ақша қажет болғасын амалсыз осындай әрекетке барса, екіншісі өмір сүру үшін сатуға мәжбүр болған. Мұның бәрінің артында адам қайғы-қасіретінен пайда табатын халықаралық қылмыстық топ тұр» деп жазады.
Кім ағзасын бере алады?
Бүйрегін беріп, донор болғанның бірі – әріптесіміз Әдебиет Белгібайұлы. «Мен бүйрек доноры болдым. Елімізде қазір көптеген науқас ағза ауыстыру кезегінде тұр. Апамның ұлы, яғни жиенім креатинині (оны денсаулық саласындағылар жақсы біледі) күрт көтеріліп, жағдайы қиындап кеткенде, маған апам хабарласты. «Жаңабекке көмек керек» деді. Жиеніме жараса, «бір бүйрегімді берейін» дедім. Айтпақшы, бұл операцияға дейін, жиеніме туған апасы бір бүйрегін берген болатын. Үш жылдан кейін сыр берді. Біраз туыстары анализ тапсырды. Бірақ менің қан тобым ғана сәйкес келіп, донор болдым. Дәрігерге жеке бас құжаты мен нотариус арқылы туыстығымызды дәлелдейтін қол қойылып, мөр басылған арнайы қағаз бердік. Ал қалғаны толық медициналық тексеру болды. Жалпы, бастағы шаштан бастап, аяқтағы тырнаққа дейін тексеріп шықты. Бізде бөтен адамдарға ағза сатуға болмайды. Туғаны ғана донор бола алады. Бұл да дұрыс. Әйтпесе, ағза сату қылмысы өршіп кетер еді. Жалпы, қайтыс болған адамдардың ағзасын реципиенттерге беруге қарсы емеспін. Өйткені қаншама адам кезекте тұр. Егер «мәйіттің ағзасы бір адамның өмірін сақтап қалса, неге пайдаланбасқа?» деп ойлаймын. Әрине, оған келісім беру-бермеуді әр адамның өзі, сосын туыстары, ағайындары шешетіні белгілі. Бастысы, қылмыстық жолмен емес, туыстық, заңды жолмен шешілгені дұрыс» дейді.
Операцияны кез келген адам жасай алмайды. «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» КЕАҚ басқарма төрағасының орынбасары Ерік Байжүнісов өзінің Facebook-тағы парақшасында: «Науқас қайтыс болған клиника дәрігерінің ағзаны кесіп алуына тыйым салынады. Ол үшін арнайы маманданған топтар бар. Солар ғана науқасқа қажетті ағзаны алуына болады. Ондай сәтте әрбір минут қымбат. Еліміздің екінші бір түкпірінде сол ағзаны күтіп жатқан науқас бар. Сол үшін де бұл операцияның құны жоғары» деп жазады.
Ал «Ұлттық ғылыми кардиохирургия орталығы» АҚ төрағасы Юрий Пя БАҚ-қа берген пікірінде: «Донордың жетіспеушілігі қоғам болып атсалыссақ қана шешімін таппақ. Біздің елімізде туыстары марқұмның ағзаларын қайырымдылыққа беру керек дегенге келіспейді. Сондықтан жылына ары кеткенде, 8-20 трансплантация жасай аламыз. Бұл – өте төмен көрсеткіш. Дәрігер ағзаны заңсыз жинады деп айыпталғалы бері жағдай тіптен күрделене түсті. Соңғы бірнеше ай ішінде біздің клиникада бірде-бір өкпе мен жүрек трансплантациясы жасалған жоқ» дейді. Қалай десек те, адам өмірін құтқарып қалуды ғана ойлайды дәрігерлер.
Осыдан бір жыл бұрын «Айқын» газетіне (17 наурыз, 2018 жыл) берген пікірінде Республикалық трансплантация орталығы басшысының орынбасары Серік Нағашыбайұлы отандық трансплантологияның көш ілгері жылжып келе жатқанын айтқан болатын. Ол: «Қазақстанда трансплантология саласы қарқын алып келеді деп айтуға негіз бар. Жылдан-жылға жасалған оталар мен трансплантология орталықтарының саны артып келеді. Еліміздің медициналық оқу орындарында арнайы трансплантология бағыты жоқ. Бізде трансплантолог дәрігерлерді хирургия саласы мамандарынан дайындау тәжірибесі қалыптасқан. Оларды жаңа салаға бейімдеу үшін шетелден арнайы мамандар шақыртып, шеберлік сыныптарын өткіземіз. Біздің мамандар да Беларусь, Оңтүстік Корея, Түркия, Жапония, Еуропа мемлекеттеріне барып, дайындықтан өтеді. Сонымен қатар трансплантология орталықтарында дене мүшелерін алу, сақтау және қажетті ағзаға қондыру тәжірибесі бойынша сабақтар жүргізіледі. Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы кодексте донордың екі түріне рұқсат берілген: біріншісі – науқастың туыстары не оған қайтарымсыз негізде ерікті түрде көмек бергісі келген эмоционалды донор (досы, көршісі не өзге бөгде адамдар), екіншісі – тірі кезінде дене мүшелерін мұқтаж адамдарға беруге қарсылық білдірмегенін жақындары растаған өлі донор» деген болатын.
Сөз соңы
Донор мәселесі – ең өзекті тақырыптың бірі. Бүгінде трансплантация жасау тұрғысынан Израильдің көш бастап тұрғаны белгілі. Оның себебі – альтруист донор көп. Олар өз еркімен келісім бере алады. Әрі науқасқа туысқан болу міндет емес. Елімізде туысқаны ғана донор болуға мүмкіндігі бар. Өйткені бізде коммерциялық тұрғыда донор болуға тыйым салынған. Солай бола тұра, өз кәсібін «дөңгелетіп» отырған трансұлттық қылмыстық топтарға шектеу қоя аламыз ба? Мәселе – осында.
Ең өкініштісі, науқас донорға, донор «ақшаға» тәуелді заман болып тұр... Шерхан Мұртаза ағамыз айтқандай, «Бір кем дүние!..».
Бөрте ҚОҢЫРАТ