Бұл тақырыптың қозғалып келе жатқанына 20 жылға жуық уақыт болыпты. Айта бергеннен оңып кеткен жай бар ма? Қазір елде 6,5 мың ауылдың 3,5 мыңға жуығының ғана даму әлеуеті бар. Бұл дегеніңіз келешекте әрбір екінші ауыл жойылуы мүмкін екенін аңғартады. Одан бөлек, енді болашағы жоқ елді мекендерге республикалық бюджеттен қаржы бөлінбейді.
Адамы азға ақша жоқ
Жақында Ұлттық экономика министрі Руслан Дәленов болашағы жоқ ауылдарды тілге тиек етті. Ведомство басшысының сөзінше, ел аумағындағы 2 761 ауылдың болашағы жоқ деп танылған. Онда 1 миллионға жуық адам өмір сүріп жатыр. Орташа есеппен әр ауылда 600-ден астам тұрғын бар. Министр осы болашағы жоқ ауылдарға енді республикалық бюджеттен қаржы қарастырылмайтынын айтады. Соңғы 7 жылда 500-ден астам ауыл жойылғанын ескерсек, бұл онсыз да азайып бара жатқан елді мекендерге қол сілтегеніміз емес пе? Ал Руслан Дәленов «қаржы бөлінуі үшін ауылдардағы демографиялық ахуал жақсаруы керек», – дейді. Біз де осы мәселеге тоқталып, демография жайын сөз еткенді жөн көрдік. Елімізде басы дүркіреп, соңы сұйылып кеткен құжат-қаулылар болғаны жасырын емес. Алайда өзгеден жөні бөлек бір қаулыны Үкімет 2014 жылдың наурызында қабылдаған болатын. «Болашағы жоқ ауылдардың жағдайы мен демографиялық картасын реттейтін» №248 қаулы көпшіліктің көкейіне қонды. Яғни, қаулы негізінде шеттен келген қандастар дәл осы құрып бара жатқан ауылдарға орналасуы керек еді. Қандастардың көшіп келу мәселесі жүзеге асты, бірақ олардың басым бөлігі демографиялық ахуал ушыққан солтүстік өңірлерге емес, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Маңғыстау және Жамбыл облыстарына орналасқан екен. Келесі мәселе – терістіктегі халықтың ауыл тұрмақ, қалаға тұрақтамай өзге елдерге көшіп жатқаны. Жалпы, ішкі көші-қон үдерістерін реттеу мақсатында елімізде «Ішкі көші-қон туралы» заң қабылдау қажеттігі жайында медиа қауымдастық та, қоғамдық институт өкілдері де талай дабыл қақты. Осыдан бірнеше жыл бұрын «ішкі көші-қон туралы» заң жобасы дайындалып, Парламентке келгенде, қоғам одан біраз үміт күткені рас. Алайда заң жобасы жоба қалпында ғана қалып қойды. Түйіні, қаулының қауқары көпке бармады. Мысалы, көршілес Ресейде «болашағы жоқ ауылдар» деген түсінік жоқ. Себебі демографиялық карта арқылы өзге елден көшіп келіп жатқандарды шекараға жақын, тұрғыны аз өңірлерге апарып орналастырады. Бізде де құрып бара жатқан осы шекараға жақын маңдағы ауылдар. Мысалы, биыл ШҚО Зайсан ауданына қарасты Жаңабоз, Талды, Сарытұмсық пен Саршы ауылдары жойылды. Бұған дейін шығыста Қытаймен шекаралас аумақта жатқан бірнеше ауыл құрдымға кеткен еді. Ол аз дейсіз бе? 2020 жылдың басынан бері Солтүстік Қазақстан облысында 38 ауыл есептен шығарылды. Мұның әрқайсысында шамамен 10 адам ғана қалған екен. Демограф зерттеуші Мақсат Имандосов болса, Қазақстандағы ауылдардың көбінде адам ұстап тұру мүмкін емесін айтады. Оның ойынша, қолайсыздық – басты мәселе. – Ауылдан қалаға көшу миграциясы 30 жылдан бері үзілмей келеді. Бір жағынан урбанизация әлемдік тенденцияға айналып отыр. Жабылып жатқан тағы сол солтүстіктегі ауылдар. Туу көрсеткіші минусқа кетпесе де, қарқынды емес. Менің бір байқағаным, ауылдарда комфорт жоқ. Адамды көшіріп апарсаңыз да ұзақ ұстай алмайсыз. Бір-ақ сөз – ауылдар қолайсыз. Қарапайым формула, демографияның қозғаушы күші – жас отбасылар. Жастар қалаға асығады. Оған кінә арта алмайсыз. Үкімет ауыл шаруашылығы жайлы жиі айтады, бірақ ауылда дамып жатқан шаруашылық көрмедік. Жұмыс болса, адамдардың ауылда қалуына жол ашылар еді. Осыдан кейін жойылуға шақ қалған ауылдарда адам көбейеді дегенге сене қоймаймын, – дейді маман.Қолайсыз мекенге жастар жуымас
Шынында да, ауылдардың қолайсыз екенін жасыра алмаспыз. Ал жас мамандар ауылға жуыса қоя ма? «Дипломмен ауылға» қанша түлек барды дерсіз. Республика бойынша 2019 жылы оқу орнын бітірген 3 908, соңғы 10 жылда 60 мың жас маман ауылға аттанған екен. Ұлттық экономика министрлігінің мәліметіне сүйенсек, ауылға барған жастардың 90 пайызы тұрақтап қалатын көрінеді. Көңілге күмән ұялататын осындай есеп бар. Бірақ ауылдық жерлерге жұмыс орындарын ашу арқылы мәселе шешілмейтін сыңайлы. DataSight әлеуметтік және бизнес зерттеу орталығының директоры, әлеуметтанушы Ілияс Тілеубергенов болса, «тапқан ақшасын жұмсай алмаған адам да қолайсыздық сезінетінін» айтады. – Адамдардың мәселесі тек жұмыспен қамтумен шектелмейді. Тапқан табысын тиімді пайдаланып, ақшасын алуы да қажет. Демек, ауылдан қалаға көшуді тек жұмыссыздық, табыстың аздығымен байланыстыруға болмайды. Адамдар ең әуелі қауіпсіздігін ойлайды. Ал ауылдық жерлерде немесе аудандарда мықты маман, білімді дәрігер бар дегенге жұрт сене қоймайды. Себебі білікті маманның көбі қалаға шоғырланған. Одан кейін білім мәселесі бар. Көпшілік ата-ана баласының қалада білім алғанын қалайды. Яғни, аңғарсақ азаматтарға қоғамдық қызметтің сапасы маңызды. Көп ауылда мектеп, аурухана, интернеттің болмауы – соның бір дәлелі. Сондықтан ауыл халқы қалаға тек жұмыс іздеп көшіп жатқан жоқ, азаматтар қолайлы, жайлы өмір үшін осы қадамға барады, – дейді ол. Айналып келгенде әңгіменің төркіні барлық елді мекендердің инфрақұрылымына тіреліп отыр. Барлығын урбанизацияның зардабы деп қабылдау қисынсыз секілді. Бір анығы, ауылдарды сақтап қалу үшін істелген әрекеттер нәтижесін бермей жатыр. Келешекте жойылар елді мекендер көбеймесе, азая қоймасы анық. Бұл – талассыз дүние. Ал халқы онсыз да қалаға көшіп жатқан ауылдарда демографияны жақсарту жайлы айту артық секілді.Мадияр ТӨЛЕУ