Қазақстанда тендерлер арқылы ылан-ойран ел қаржысы үлестіріледі. Мысалы, Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаевтың айтуынша, биылғы 10 айда шамамен 1,3 миллион мемлекеттік сатып алу рәсімі арқылы жалпы сомасы 9,3 триллион теңге таратылды. Квазимемлекеттік сектордың осы шығыны да аста-төк. Былайғы жұрт бұған тек жұтына қарайды. Ал кейбір пысықайлар бұқараны «босқа тамсанбай, тендерден өз үлесін алуға» шақыруда. Осыдан сан алуан алаяқ схемалар туады.
«Министр – менің ағайыным»
Мемлекеттік сатып алуға қатысқан кәсіпкердің алаяқпен алмасқан хаты интернетті кезіп жүр. «Алдағы тендерде сіздің компанияңыздың 100% жеңіске жетуін кепілдендіруді ұсынамыз. Тек шағын бөлігін – сметаның 5-7%-ын берсеңіз болды», – дейді алаяқ. «Біз туралы қайдан білдіңіз?» деп таңданады кәсіпорын басшысы. «Мемлекеттік сатып алулар порталынан». «Бізді алдап кетпейтініңізге қандай кепіл бар?». «Біз үлесімізді тек сіз жеңіске жеткеннен кейін аламыз! Тапсырыс берушінің басшысымен жеке таныспыз, соның арқасында жеңісті сізге әпереміз. Министрлікте өз адамымыз отыр. Еш алаң болмаңыз, келісім берсеңіз, бәрі нақты шешіледі» деп үстемелетеді жылпос. Мұны естіген кәсіпкер келіскен сыңай білдірді. «Онда поштаңызға қажетті құжаттар тізімін жібердік. Мұқият оқып, барлығын жинаңыз!» – дейді жылмақай. «Алдым. Бірақ тізімдегі 150 мың тұратын не анықтама? Бұрын ондай анықтама талап етілмейтін». «Жақында ғана мемлекеттік сатып алулар және коррупциямен күрес заңы өзгерді. Бұл жаңа талап», – дейді қу. Әрине, қалталы кәсіпкер үшін 150 мың теңге түкке тұрмайды, төлей салады. Содан кейін делдал ізім-ғайым жоғалады. Өйткені оның басты көздегені де сол. Ал жеңімпазбен бірге тендердің 5-7 пайызын бөлісу – жай алдарқату шарасы, ол назарды басқа жаққа аудару үшін қажет. Айлакерлер шынында көк тиын құны жоқ «анықтамаға» әдейі аздау ақша сұрайды. Әйтпесе, жарты немесе бір миллион сұраса, тендерге қатысушы сезіктеніп, болмаса, көпсініп, тұзақтан шығып кетуі мүмкін.Алданған кәсіпкер – тілсіз құл
Сұғанақ жандар мемлекеттік сатып алу порталында тіркелген кәсіпкерлерге жаппай қоңырау соғады. Кей жағдайда: «тендерге қатысқыңыз келмей ме?» деп өзге бизнес нысандарына хабарласып жатады. «Шарт біреу – сметаның шамалы бөлігін беруі тиіс. Сонда оның қарсыластарының өтінішінен тосыннан кемшілік табылып, тауар/қызмет бір көзден сатып алынады-мыс. Егер сіз келіссеңіз, алаяқтар келісім бекіту үшін қажетті құжаттар тізімін жібереді, шұғыл жинап беруді талап етеді. Тізімдегінің көбі стандартты құжаттар, тек бір анықтама ерекшеленуі мүмкін. Ол қызметті аты көрсетілген жалғыз ұйым не фирма ғана көрсетеді. Ақы төлегеннен кейін кәсіпкер шынымен де содан «анықтаманы» алады. Алайда жеңісті уәде еткендер ақшамен бірге тайып тұрады. Сондықтан белгісіз адам заңды айналып өту арқылы табыс табуды ұсынса, полицияға хабарласыңыз», – дейді алматылық белгілі компанияның тендерлермен жұмыс жөніндегі менеджері Александр Дегтярев. Кәсіпкерлер қу жанның қылаң ұрған қимылына, жайраң қаққан ашық көңіліне, батыл һәм сенімді сөздеріне арбалып қалады. Ол сұм «құрбанымен» әңгіме кезінде мемлекеттік сатып алуды өткізетін ведомство басшысының жеке басына, өміріне, еңбегіне, әдеттеріне қатысты «көпшілік біле бермейтін» (көбіне ойдан құрастырылған) әлдебір жайттарды тілге тиек етеді, сөйтіп онымен таныс, жолдас, тіпті туыс екенін «дәлелдейді». Оның үстіне, сыбайлас жемқорлыққа қатысты заңның және жазаның күшейтілуіне байланысты бүгінде биік лауазымды тұлғалар өз қолымен «откат» алудан қорқатыны мәлім. Демек, «мына туысын (танысын) делдал ретінде жіберуі әбден мүмкін» деген ой туады. Қынжылтатыны сол, осылай сағымға сеніп сан соққан кәсіпкерлер құқық қорғау органдарына әділет іздеп шағымдана бермейді. Өзі де тендерді жемқор көмегімен ұтып алғысы келгенін өзгелер біліп қояды деп қымсынады. Салдарынан, қаскөйлер жазадан құтылады, қарау қарекетін ары қарай жалғастырады.«Мені Нұрлан алдап кетті»
Өзін қазақстандық кәсіпкер, 14 жыл бойы тендермен айналысып келе жатқан маман ретінде таныстырып жүрген Нұрлан Байділдә бұдан әлдеқайда кең аудиторияны тауып алды: ол қарапайым адамдардан ақша жинайды. Оның клиентінің бірі – Дәурен Т. құзырлы органдарға шағым жолдады. «Интернеттегі сайтында, YouTube платформасында кәсіпкер Нұрлан Байділдә «Самұрық-Қазынаның» тендеріне қатысу үшін алдын ала біліктілік іріктеуінен өткізуге уәде етіп, тұрақты түрде жарнамалап жатыр. Мен де оған сеніп қалдым. Содан қатысуға ұйғардым. 2019 жылғы 28 қарашада 100 мың теңге ақшамды жарнамалық ролигінде көрсетілген реквизиттер бойынша енгіздім. Содан соң Tender First компаниясынан телефон шалып, жақын арада менімен мамандар хабарласатынын, тіркеу рәсімін бастайтынын айтты. Бірақ осымен іс тынды. Ұзақ уақыт бойы оларға қоңырау шалумен болдым. Не елемейді немесе бос уәдемен тойдырады», – дейді Дәурен. Ол Нұрлан Байділдәнің жеке өзіне – Instagram парақшасына жазыпты. «Соңғы рет жазғанымда, ол мәселенің мәнісін анықтайтынын, ақшамды кері қайтаратынын мәлімдеді. Оның орнына мені бұғаттап тастады. Мен оның тікелей эфирлеріне де жазып, ауызша беріп жүрген уәделерін орындауы тиістігін есіне салдым. Міз бақпайды. Оның қаржылық махинацияларының байыбына баруды сұраймын. Олар ақшаны карталарына аудартқызады, клиенттерімен ешқандай келісімге отырмайды, фискалдық чек бермейді. Мен сияқты сазға отырғандар көп екеніне сенімдімін. Ұрлаған қаражаттарымызды қайтарсын. Ақша аударғанымыз жөнінде чек қолымда бар», – дейді Дәурен.Ресей тендерінде сүрінді
Н.Байділдә Қазақстанмен шектелмей, Ресейді игеруге құлаш ұрды. Бизнес тақырыптағы ресейлік жетекші YouTube арна ретінде танылған «Трансформатор» арқылы өз фирмасын насихаттады. Оның жүргізушісі Дмитрий Портнягин Нұрланның идеясының «керемет» екенін дәріптеп, бір емес, екі бағдарламасын арнады. Мұны біле сала, алаяқтарды әшкерелейтін ресейлік блогерлер мен сарапшылар қазақстандық «гастролердің» ізіне түсті. Солардың бірі, шетелдік танымал видеоблогер, ІТ мамандарының NWork Youtube арнасының жетекшісі Никита Работников Нұрлан қолданатын схеманың айласын әшкереледі. «Ресейде де, Қазақстанда да тендер саласын қалпымен коррупция жайлаған. Халық түгіл, кәсіпкерлер де онда бармақ басты, көз қысты жолмен жеңуге, заңсыз жолмен мол пайдаға кенелуге болады деп есептейді. Нұрлан не істейді? Ол бизнестен мүлдем алыс, сатып алу жүйесі жөнінен еш хабары жоқ адамдарды өз схемасына тартады. Меніңше, оның клиенттерінің 70-80 пайызы – мұғалімдер, бюджет қызметкерлері, жұмыссыздар. Олардан жиналған ақша әлдебір делдалдың қалтасына кетеді. Нұрлан өз клиенттеріне сатып алу саласының тәуекелдері туралы тіс жармайды», – дейді Н.Работников. Нұрлан Байділдә журналистерге сұхбатының бірінде өзі де көп ақшасын жоғалтқанын ашық мойындады. «Тендерде негізінен, ең төменгі баға таңдалады. Ұлттық валюта күрт құнсызданса, жеткізушіге екі жол ғана қалады: не өзің зор шығын шексең де міндеттемеңді аяғына дейін орындап шығасың. Қазақстанда осының салдарынан бизнесінен айырылып қалған кәсіпкерлер бар. Немесе істі аяқсыз, орта жолда қалдырасың, онда жосықсыз жеткізуші атанасың. Содан кейін бір жыл бойы басқа ешқандай тендерге қатыса алмайсың. Н.Байділдә өз сайтында 3 ай ішінде Ресейде 626 миллион рубль табыс тапқанын көрсетті. Кейін ол ақпаратты алып тастады. Оның фирмасы Ресейде жеңіп алған бірде-бір тендер тіркелмеген. Tender First компаниясы Ресейде жосықсыз жеткізушілер тізіміне кіріп кетті», – дейді Никита Работников. P.S.Кез келген тендер – білікті маманды, мұқият іс-қағаз жүргізуді, міндеттемелерді тап-тұйнақтай орындауды, яғни сапалы тауар жеткізуді немесе лайықты қызмет көрсетуді талап етеді. Егер бұл талап орындалмаса, актіге қол қойылмайды, тендер ақшасы берілмейді. Тендерлік кепілдеме де қайтарылмайды. Демек, осындай іске ақшасын салған қарапайым жан табыс таппақ түгіл, салымын қайтара алмайды. Дариядай тасқындаған тендер ақшасына қызыққан жұртшылық жылпостардың құрбанына айнала бермеуі үшін Үкіметке халықтың қаржылық сауаттылығын көтерген жөн болар.
Елдос СЕНБАЙ