Бүгінде қайда барсаң да, бірінші болып қымбатшылық қарсы алады. Айлығы шайлығына жетпейтін халықты азық-түлік бағасының қымбаттауы алаңдатып отыр. Үкімет пен жергілікті биліктің азық-түлік бағасын реттеу үшін қабылдаған шаралары нәтиже берер емес. Аграрлы мемлекетте ауыл шаруашылығы өнімдерінің қымбат болуы ақылға сыймайды. Бірақ шыны сол, біздің елде азық-түлік қымбат.
Осыдан алты-жеті жыл бұрын еліміздегі азық-түлік бағасын реттеу үшін Тұрақтандыру қорлары ашылған-ды. Бұл қорлардың миссиясы әлеуметтік маңызы бар азық-түлік бағасының өсуін тежеу болатын. Алайда сарапшылар Тұрақтандыру қорлары өз міндетін атқара алмай отыр деп санайды.
Мәселеге кіріспес бұрын Тұрақтандыру қорлары туралы аз-кем ақпар: 2011 жылы Қазақстан экономикасын модернизациялау мәселелері жөніндегі мемлекеттік комиссия аймақтық тұрақтандыру қорларын құрып, оларды әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар арқылы қаржыландыру туралы шешім қабылдады. 2012 жылы 9 қазанда ел Үкіметі Азық-түлік тауарларының өңірлік тұрақтандыру қорларын қалыптастыру және пайдалану қағидаларын бекітті. Сөйтіп, қорлардың жұмысына республикалық бюджеттен 12,1 млрд теңге бөлінді. Содан бері өткен
7 жылда әлеуметтік маңызы бар азық-түліктің бағасы тұрақтанудың орнына 70 пайызға дейін өскен.
Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың әкімі азық-түлік тауарларының өңірлік тұрақтандыру қорын басқаратын комиссия құрып, құрамын бекітеді. Комиссияға әкім орынбасары жетекшілік етеді. Комиссия мүшелерінің құрамында кәсіпкерлік және сауда, ауыл шаруашылығы басқармаларының (бөлімдерінің) қызметкерлері, жеке кәсіпкерлік субъектілері бірлестіктерінің және қоғамдық ұйымдардың өкілдері бар. Комиссияның жұмыс органы – жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы орган. Егер Солтүстік Қазақстан облысы мысалында айтар болса, жұмыс органы әр үш жыл сайын мемлекеттік сатып алудың жылдық жоспарында тұрақтандыру қорын қалыптастыру мен пайдалану жөніндегі қызметтерді «Солтүстік» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясынан сатып алады. Басқа ешбір бизнес субъектісінен сатып ала алмайды. Себебі оған заң рұқсат етпейді. Демек, «Солтүстік» ӘКК өңірде аталған қызметті ұсынатын жалғыз оператор екенін айтуымыз керек, қысқа қайырсақ – монополист. Міне, осы жалғыз оператор үстеме шығыстарды, өнімнің белгіленген және нарықтағы бағалары арасындағы айырманы жабуға, екінші деңгейлі банктердің депозиттеріне қаражат салуға құқылы. ӘКК-лер басқасын қайдам, дәл осы депозитке қаржы салуда алдарына жан салмайды. Бұлай деуімізге себеп: компания екінші деңгейлі банктердегі жинақтаушы шоттарға орналастырған қаржысынан 2016 жылы 1,7 млн теңге, ал 2017 жылы 4,7 млн теңге сыйақы алған.
The Last Hope ұйымының жетекшісі Руслан Асаубаевтың айтуынша, 2017 жылдың қазан айында комиссия шешіміне сәйкес, «Солтүстік» ӘКК 1 100 тонна көкөніс сатып алуы керек болған. Соның ішінде сәбізді мысалға алсақ, қазан айында сауда алаңдарында сәбіздің 1 келісі 104 теңге тұрған. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорация сол айда 55 теңгеден аспайтын бағаға 100 тонна сәбіз сатып алады. Бір ай өткенде «Солтүстік» ӘКК тауар өндірушіден 5 500 мың теңгеге сатып алған 100 тонна сәбізді ірі сауда желілері арқылы 8 млн теңгеге сатып жіберіп, сөйтіп, 2,5 млн теңге табыс көрді. Ал бұл сәбіз әу баста әлеуметтік маңызы бар азық-түлік бағасын тұрақтандыруы тиіс еді ғой. Жоқ, корпорация өзінше әрекет етті. Салдарынан 2017 жылы 24 қарашада тұрақтандыру қорындағы өнімдерге қолданылатын максималды баға 1 кг сәбізге 150 теңге деп белгіленді. Осылайша, сәбіз ішкі тұтынушыларға өндірушіден 37 пайызға, ал қарашаның соңында 63 пайызға қымбат бағамен сатылды. Әрине, сәбізді жеткізу, сақтау шығындары болатыны белгілі, алайда оған қанша шығын жұмсалғанын ешкім ашық айта алмайды. Себебі көп жағдайда азық-түлік тауарын өндірушілердің өздері жеткізеді.
Руслан Асаубаевтың айтуынша, Солүстік Қазақстан облысындағы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін 2011-2017 жылдары 2 млрд теңгеден астам қаржы бөлінген, соған қарамастан аграрлы облыста азық-түлік бағасы реттелмей отыр.
– Бұл проблеманың бәрі ашықтықтың жоқтығынан. Біздің ұйым әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдерінің бағасын реттеу үшін бөлінген қаржының тиімділігін анықтау үшін сараптама жүргізген болатын. Бұл орайда 2018 жылы еліміздегі әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың барлығына сұраныс хат жөнелтілді. 16 ӘКК-нің алтауы ғана уақытында жауап берсе, жеті облыс мүлдем жауап бермеді. Үш облыс Азаматтық кодексінің 126-бабы мен ӘКК-нің директорлар кеңесі бекіткен қызметтік және басқа да заңмен қорғалатын коммерциялық құпия туралы ережені алға тартып, жауап беруден бас тартатыны туралы хат жолдады. Осылайша, директорлар кеңесінің өзі ең маңызды ақпараттың жария болғанын қаламады. Ал бюджеттен бөлінген қаржы туралы кез келген ақпарат жария болуы тиіс еді, – дейді ол.
Ашықтықтың жоқтығынан халық та, шағын және орта бизнес өкілдері де әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясының Тұрақтандыру қоры туралы білмейді, себебі қор туралы көп айтылмайды. Екіншіден, корпорация азық-түлік өнімдерін экспортқа бейімделген әрі өнімін қай нарыққа да өткізуге қауқарлы ірі өндірушілерден сатып алады. Ал шағын және орта бизнес өкілдері Тұрақтандыру қорының сатып алуларына қалай қатысуды білмейді. Өйткені «Солтүстік» ӘКК ресми сайтында ондай маңызды ақпараттарды орналастырмаған.
«Ал бюджет бағдарламалары мен өңірді дамыту мәселелерін талқылауы тиіс қоғамдық кеңестер дәл осы азық-түлік қауіпсіздігі мәселесіне келгенде кежегесі кері тартып қалады. Талқылауға құлықсыз» дейді Руслан Асаубаев. Оның пікірінше, СҚО-ның халқына әлеуметтік маңызы бар өнімнің қандай көлеміне сараптама жүргізілуі қажет. Сонда азық-түліктің қажетті көлемін сақтау қоймаларына сақтап, жыл бойы таратып шығуға болар еді. Әрі-беріден соң, Тұрақтандыру қорларының әу бастағы миссиясы да сол болатын. Жалпы, мұндай проблема Қазақстанның өзге облыстарында да бар. Қажетті азық-түлік көлемінің нақтыланбауы салдарынан пияз, құс еті, жұмыртқа, сиыр еті, сәбіз, картоп жеткізу көлемі 2017 жылы 2016 жылмен салыстырғанда 98-568 пайызға дейін ұлғайған. InfoEnergyprom.kz мәліметі бойынша, 2017 жылдың тамызынан 2018 жылдың тамызына дейінгі аралықта қызылша 24,1, алма 17,7, қырыққабат 14,8 пайызға, малдан өндірілетін азық-түлік өнімдері 12 пайызға дейін қымбаттады. Аталған азық-түліктерді Қазақстанда өндіруге мүмкіндік мол. Алайда біз әлі күнге сырттан импорттауға бейімбіз. Бір мысал, 2018 жылдың алғашқы алты айында шетелден тасымалданған азық-түлікке жұмсалған қаржы 2 млрд АҚШ долларынан асқан. 2017 жылы бұл сома 1 млрд 900 млн долларды құраған екен.
Сарапшының айтуынша, Тұрақтандыру қорлары қызметінің шығыны көп. ӘКК-лерде бұл қызметтің тиімділігін арттыруға ынта да байқалмайды. Ең сорақысы, осы қызметпен елімізде өзге субъектілер айналыса алмайды. Себебі Агроөнеркәсіп кешені туралы заңда Тұрақтандыру қорының операторы ӘКК-лер болып белгіленген. Ал Тұрақтандыру қорлары бағаны реттеу үшін берген қаржыны, көп жағдайда депозиттерде ұстауға бейіл. Тіпті, жекелеген өңірлерде депозитке салынған қаржы Тұрақтандыру қорына бөлінген қаржының 50 пайызынан асып кеткен. Ал дебиторлық қарыздың өскені сондай, кей өңірлерде 90 пайызға жеткен. Ең қызығы, Ауыл шаруашылығы министрлігі The Last Hope ұйымының сұраныс хатына берген жауабында отандық өндірушілер әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуді 2016-2017 жылдары 80 пайызға жеткізді деген. Р.Асаубаев бұл цифрдың қандай негізі барын түсіне алмай дал.
Айтқандай, жыл басында кейбір заңдарға Тұрақтандыру қорларының жұмысын жетілдіретін жаңа механизмдерді іске қосатын өзгерістер енгізілді. Соған сәйкес, енді ӘКК-лер Тұрақтандыру қорына берілген қаржының 70 пайызын мақсатты жұмсауға міндеттелді, яғни депозитке қорға бөлінген қаржының 30 пайызына дейін ғана сала алады. Сосын мемлекеттік-жекешелік әріптестік принципі енгізілді. Бұл квазимемлекеттік ұйымдарды жекенің қолына беруге мүмкіндік туғызады. Сарапшылар келіспейтін бір бап та енгізіліп кетіпті. Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өнімдерінің бағасын тұрақтандыру механизмін жүзеге асыратын типтік ережені өңірлерде өзгерту құқы беріліп отыр. Бұл заңдағы тиімді өзгерістердің жүзеге асуына кедергі келтіруі әбден мүмкін екен.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ