Елімізде қылмыс жасап, бой тасалай шетелге қашқандарды алдыру оңай шаруа емес. Өйткені әуелі оны іздеп тауып, қолға түсіру қажет. Содан кейін экстрадиция мәселесі қолға алынады. Онымен елімізде тек қана Бас прокуратура айналысады. Халықаралық тәжірибе көрсететіндей, мұнда ең бірінші қойылатын талап – тұтқынның азапталмауы. Егер шешім шығаратын тараптың осыған күмәні болса, олар экстрадициялаудан бас тартуы мүмкін. Сондай-ақ бұл мәселенің саяси жағы тағы бар.
Таразы басында тұтқынның тағдыры
Биылғы он айда елімізде бұған дейінгі кезеңдерді қосқанда 4 897 адамға іздеу жарияланған болса, оның 2 347-сі ұсталған екен. Жалпы, бес мыңға жуық адамның 518-і әйел, 4-еуі кәмелет жасқа толмағандар. Бұл тізімдегілердің 1 056-сы халықаралық іздеуде жүр, соның ішінде 113-і әйел адам. Қашып жүргендердің қарасы көп болатынының себебі, бірінші кезекте олардың қай елде, қай қалада жүргендерін анықтаудың қиындығында. Соңына аңду түскенін сезген қашқын басқа қалаға немесе елге кетіп қалуы мүмкін. Олардың жалған құжат жасатқанын, болмаса басқа елдің азаматтығын алғанын да жоққа шығаруға болмайды. Бұл олардың ендігі кезекте сол елдің заңымен қорғалатынын білдіреді. Ал ұсталған жағдайда мемлекетаралық келіссөздер басталады. Біздің елімізде Бас прокуратураның құзыретіне кіретін бұл процедурада халықаралық талаптардың барлығы сақталады. Сонда да болса, оның азапталуы мүмкін екенін алға тартып, тұтқынды бермей қалатын елдер бар. Әйтсе де, іс жүзінде мұндағы әр оқиға бөлек-бөлек қарастырылуға тиесілі субъективті мәселе болып қалып отыр. Мәселен, Алматыда кісі өлтірді деп айыпталған Амир Кабуловты 2009 жылы Украина үкіметі Қазақстанға бермек болғанда қашқын жерлесіміз жүгінген Страсбургтегі Еуропа соты ара түсіп, бергізбей тастаған болатын. Бұл осы соттағы елімізге қатысты қозғалған алғашқы іс еді. Осыдан кейін дәл осындай азапталуы мүмкін деген себеппен павлодарлық бизнесменді өлтірді делінген ағайынды Байсақовтарды Старсбургке сілтеген Украинада тағы да бермей қалды. Сол жылы Чехия өз елінің аумағынан шығарып жіберген теріс діни ағым ұстанатын босқын жерлесімізді Нидерланд та өз бетінше шешім қабылдап, жібермей қойды. Бұл жерде бұған керісінше мысалдарды да келтіруге болады. Мәселен, сол 2009 жылы алаяқтық жасады деп айыпталған Тимур Шарипов та Страсбургтегі сотқа жүгінген болатын. Бірақ ол ұтылып қалды. 2002 жылы Дубайда ұсталған Василий Сорокин мемлекет қаржысын жымқырды және пара берді деп айыпталды. Ол кезде екі ел арасында тиісті келісім болмады да, келіссөздер үкіметаралық мақұлдау сипатында өтті. Нәтижесінде, қашқын жерлесіміз Парсы шығанағынан алдырылып, Өскемендегі тергеу изоляторына қамалды. 2009 жылы араб елімен келісім жасалды да, оны ратификациялау 3 жылға созылып кетті. Ол кезде онда біздің 7 жерлесіміз жасырынып жүрді. Солардың бірі Статистика агенттігінің экс-төрайымы Анар Мешімбаева еді. Халық санағына бөлінген ақшаны жымқырды деп айыпталған ол 2013 жылы Мәскеуде қолға түсті. Ал 2012 жылы Оңтүстік Қазақстанда қарақшылық шабуыл жасады деп айыпталған Ербол Өтемісов Португалиядан экстрадицияланды. Бұл елмен ең бірінші рет жүзеге асқан мұндай шара еліміздің беделін, құқық қорғау органдарының қажырлы еңбегін білдірсе керек.101 адам экстрадицияланды
Экстрадиция саласында шет мемлекеттермен ынтымақтастық халықаралық шарттар шеңберінде және өзара түсіністік қағидаты негізінде жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы 21 елмен, оның ішінде Испания, Біріккен Араб Әмірліктері, Түркия, Болгария, Қытай сынды елдермен қашқындарды ұстап беру туралы екіжақты халықаралық шарттар жасасқан. Сонымен қатар бұл салада біздің еліміз 3 көпжақты халықаралық шарттардың қатысушысы болып отыр. Олар – 1993 жылғы 22 қаңтардағы және 2002 жылғы 7 қазандағы Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек пен құқықтық қатынастар туралы, сондай-ақ 1933 жылғы 26 желтоқсандағы Ұстап беру туралы америкааралық конвенциялар. «Бас прокуратура орташа алғанда жылына ұстап беру туралы 90 сұрау салу жолдайды және келіп түскен 100 сұрауды қарайды. Алайда биыл ел аумағында және әлемде енгізілген шектеу шараларына байланысты олардың санының төмендеуі байқалады. Жыл басынан бері Қазақстанға шет мемлекеттерден 45 адам экстрадицияланды. Олардың ең көбі Ресей және Қырғыз Республикасы елдерінен. Мәселен, Ресей бізге кісі өлтіргендері үшін іздеуде жүрген үш адамды берді. Өз кезегімізде біз шет мемлекеттерге, негізінен Өзбекстан мен Ресейге 56 азаматты бердік. Алыс шет мемлекеттердің сұрауы бойынша 2 адам экстрадицияланды (АҚШ, Түркия). Солардың бірі – Түркия билігінің сұрауы бойынша кәмелет жасқа толмағанға қатысты сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері үшін іздеуде жүрген сол елдің азаматы. Ол 2 қазанда еліне қайтарылды», – дейді Бас прокурордың орынбасары Болат Дембаев. Экстрадициялау рәсімі еліміздің Қылмыстық-процессуалдық кодексінің 60-тарауында егжей-тегжейлі регламенттелген. Қазақстан аумағында іздеу салу бойынша ұсталған адамдарға қатысты бірінші кезекте экстрадициялық қамаққа алу шарасы қолданылады. Шет мемлекетке адамды ұстап беру туралы шешімді Бас прокурор немесе оның орынбасары қабылдайды. Ұсталған адамды қабылдау-тапсыру процедурасын адамды ұстап беру туралы шешім күшіне енгеннен кейін мемлекеттердің пенитенциарлық қызметтері жүзеге асырады.Қоғамды дүр сілкінткен қаржы пирамидалары
Наурыз айында Молдова мен Қырғыз Республикасы елдерінен «Гарант 24 ЛОМБАРД» және «Estate Ломбард» ЖШС басшылары А.Мурзабеков пен Ә.Ысқақов экстрадицияланған болатын. Олардың қылмыстық іс-әрекеттерінен, яки «қаржы пирамидаларынан» азаматтарға 22 миллиард теңге шамасында шығын келген. Мәселен, Кишинев қаласында Молдова Республикасының ІІМ Ұлттық тергеу инспектораты мен ІІМ КПД жүргізген бірлескен жедел-іздестіру шарасы кезінде қолға түскен бір Мурзабековтің өзі Ақтөбе және Атырау облыстарында жұмыс жүргізіп, 42 126 адамның 5 млрд 650 млн теңгесін алдап алып кеткен. Екі мемлекеттің Бас прокуратуралары тарапынан экстрадиция мәселесі шешілген соң ол Молдованың астанасынан Ақтөбе қаласына Ұлттық ұланның арнайы ұшағымен алдырылды. Мұндай экстрадициялық жеткізу елімізде бұрын-соңды болмаған. Одан кейін, осындай тәсілмен тамыз айында Беларусьтен елімізге «Куестра Ворд» қаржы пирамидасын ұйымдастырушылардың бірі О.Клейнард жеткізілді. Бұл еліміздің қылмыстық қудалау саласын дамытуда ымырасыз қадамдарға дайын екенін көрсетеді. «Көп ретте қылмыс жасағаннан соң қылмыскерлер оларға іздеу жарияланғанға дейін-ақ шекара асып, қашып кетеді. Бұл олардың жүрген елін, жасырынған қаласын анықтап, ұстап, экстрадицияға қол жеткізгенге дейін біраз қиындықтар тудырады. Бұл тұста Қазақстан азаматтарын алдыру, елімізде қылмыс жасап қашып кеткен шетел азаматтарын алдырудан оңай. Өйткені мемлекетаралық келісімшарттардың нормаларында іздеуде жүрген адам (күдікті, айыпталушы, жазасын өтеуші, сотталушы) сол елдің азаматы болса, оны беру (экстрадициялау) қарастырылмаған. Сондықтан да шетел азаматын тиісінше жазалау үшін көп тер төгуге тура келеді. Халықаралық қатынастар мәселесінде бұл жайт әлі күнге дейін басы ашық күйінде қалып отыр. Әйтсе де, бұл оларды экстрадициялау мүлдем шешілмейді деген сөз емес», – дейді ІІМ Криминалдық полиция департаменті Қылмыскерлерді іздестіруді ұйымдастыру басқармасының бастығы, полиция полковнигі Абай Ерғалиев. Оған дәлел – биыл тамыз айында Ресей азаматшасы Ольга Клейнардтың экстрадициялап алдыртылғаны. Қанша жылдан бері іздеуде жүрген ол Минск қаласында қолға түскен еді. Қарайған адамды 1 миллиард теңгеден астам сомаға тақырға отырғызып кеткен қаржы пирамидасын ұйымдастырушысы деп танылған оған одан бөлек трансұлттық қылмыстық топ құру және басқару бабы бойынша да айып тағылды. Қанша отбасының шаңырағын ойрандап, қаншама адамның көз жасына қалған қылмыскердің қолға түскені, әрине қуантады. Өйткені заңды белден басқан, шекара асып, елден қашқан қай қашқын қылмыскер де жазасыз қалмауы тиіс!Нұрлан ҚОСАЙ