Беті аулақ, десе де өзіне телінгеннен басқаны жат санайтын, көзіне көрінгеннің бәрін жау санайтын террористер әлемде ылаң салып тұр. Қай кезде және қай жерде екені белгісіз, күнделікті күйбең тірлікпен жүріп, еш ойламаған жерден терактінің құрбаны болмасыңызға қазіргі сын-қатерге толы кезеңде кепіл жоқ. Бірақ бүгінгі әңгіме олардың ылаң салғаны емес, салдары туралы болмақ.
Сақтандыру – өтемақы кепілі
Шетелде террорлық актіден келген зиян үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік жүктеу институтын қалыптастыру толыққанды жолға қойылған. Соның бірі – сақтандыру қорларын құру. Мәселен, Еуропа аумағында террористік актілер салдарынан келген залалдан мүлікті сақтандыруға мамандандырылған Special risk Insurance and Reinsurance (SRIR) фирмасы жұмыс істейді. Оны алты ірі сақтандыру компаниясын Еуроодақ форматында құрған болатын. Олар, жетекші сателлиттер – швейцариялық Zurich Financial Services және Swiss Re, германиялық Allianz және Hannover Re, ұлыбританиялық XL Capital Ltd, франциялық SCOR компаниялары. 2001 жылы АҚШ-та болған терактіден соң пайда болған бұл фирманың бастапқы Жарғылық капиталы сол кезде 500 миллион еуро болыпты. Террористік актілерден зардап шеккендерге материалдық өтемақы төлеу мәселесі Италия заңнамасында да басты назарда. Атап айтқанда, ол 1990 жылғы 20 қазанда қабылданған «Терроризм мен ұйымдасқан қылмыстан зардап шеккендерді қорғау туралы» заңымен реттеледі. «АҚШ үкіметі азаптау заңына (tort law) сүйене отырып, бұл шығынды террористер мен олардың демеушілері өтеу керек деп санайды. Мұндай логика «Терроризм құрбандарының өтемақыға қолжетімділігі туралы актіде» көрініс тапқан. Мысалы, 1989 жылы АҚШ ұшағы Ливия территориясында атып түсірілген кезде Колумбия округінің аудандық соты терроризмді демеуші мемлекет ретінде Ливияны танып, шығынды өтеу қаражатының бір бөлігі АҚШ-та бұғатталған осы елдің активтерінен алынды. Әйтсе де, бұл механизм кейіннен тиімсіз деп танылды. Кез келген мемлекеттің белгілі бір террористік әрекетті қаржыландыру фактісін дәлелдеу өте күрделі процедурамен байланысты еді. Осылайша, олар арнайы сақтандыру қорын құру туралы шешімге келді», – дейді ІІМ Қарағанды академиясы Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру факультетінің магистранты, полиция капитаны Дастан Бекет. Испанияда мұндай механизм 1984 жылғы «Қарулы бандиттік құрамалармен және террористік элементтермен күрес туралы» заңмен енгізілген. Материалдық өтемақы адам жарақат алған жағдайда төленеді. Егер қайтыс болса, өтемақыны алу құқығы жұбайына, балаларына немесе жәбірленушімен туыстық қатынастағы кез келген өзге адамға тиесілі болады.Террорда шекара болмайды
Әлемдік қауымдастықтың белді мүшесі саналатын еліміз де жаһан зауалы – терроризмнен ада емес. Әсіресе, лаңкестер 2010-2016 жылдары қатты есірген болатын. Хабарланғаны немесе жасырын қалғаны бар, ресми түрде танылғаны мен танылмағаны бар, соңғы оншақты жылда елімізде бас-аяғы оннан астам теракт болған екен. Ал құқық қорғаушылар қарсы барлау қызметін жоғары дәрежеде жүргізбегенде, оның саны одан да көп болуы мүмкін еді. Қысқаша тоқталып өтсек, еліміздегі мұндай ең бірінші оқиға 2011 жылдың 17 мамырында Ақтөбеде болған екен. Лаңкес ҰҚК департаментінің ғимаратына баса-көктеп кіріп, өзін-өзі жарып жібереді. Лаңкес сол жерде көз жұмады, тағы үш адам түрлі деңгейде жарақат алады. Бірақ Бас прокуратура мұны теракт деп танымады. Сондықтан да ресми түрде ең бірінші теракт сол жылы 31 қазанда Атырау қаласында болды деп есептеледі. Бірінші прокуратура, ҰҚКД мен облыстық әкімдік ғимараттарының жанында, екінші тұрғын үйдің алаңында бір күнде екі рет жарылыс болады. Ал 12 қарашада Тараз қаласында ел тарихындағы ең бір қайғылы террорлық акт болды. 5 полицей мен 2 бейбіт тұрғынды өлтірген лаңкес ең соңында өзін-өзі жарып жіберген болатын. Оны сол соңғы сәтінде ұстап үлгерген полиция капитаны, өкінішке қарай өзі де жан тапсырды. Ол лаңкестің көпшіліктің арасына баруына мүмкіндік бермей, жарылыстың күшін денесімен бүркеп, қаншама адамды ажалдан алып қалды. Ғазиз Байтасовқа осы ерлігі үшін «Халық Қаһарманы» атағы берілді. Одан кейін де Алматы қаласында үш рет, Атырау мен Ақтөбеде бірнеше реттен елімізді дүр сілкіндірген террорлық актілер болды. Қанша полиция қызметкері мен бейбіт тұрғын қаза тапты немесе жарақат алды. Бірақ олардың есебі белгісіз. Ашық ақпарат көздерінен алынған интернеттегі мәліметтерден санағанның өзінде Ішкі істер органы қызметкерлерінің саны жиырмаға жуықтайды, ал азаматтық тұлғалар одан да көп. Жазықсыз жапа шеккендерге қандай көмек беріліп жатқаны да белгісіз. Тек биылғы 30 қарашадағы мәлімет бойынша, Қазақстанда 22 шетелдік ұйым террористік құрылым ретінде танылып, қызметіне тыйым салынған.Жазықсыз жапа шеккеннің обалы кімге?
Тіл-көзіміз тасқа, соңғы 3-4 жыл еліміз үшін лаңкестердің ылаңынан тыныш өтті. Қазақстан жоғарыда сөз болған халықаралық тәжірибеге қадам жасай бастады. 2018 жылы қазанда қабылданған «Жәбірленушіге өтемақы төлеу қоры туралы» заң осының дәлелі. Оның 6 бабында сексуалды зорлық-зомбылықтан, адам саудасынан, СПИД жұқтырғаннан және тағы да басқа әрекеттерден зардап шеккендермен қатар террорлық акттен жапа көргендерге де өтемақы төлеу қарастырылған. «Бұл – құптарлық жағдай. Заң екі жыл бұрын қабылданғанымен, оның баптары енді-енді қолданысқа ене бастады. Өйткені өтемақы төлеу көзі мен механизмі, критерийлері мен стандарттары анықталмаған. Яки кім төлеу керек және қалай төлеу керек екені әзірге белгісіз. Бұған дейін мұндай өтемақы кінәлі тараптың, мәселен жазасын өтеушінің мойнына ілінетін. Бірақ ол кісіге түзеу мекемесінде жұмыс табылуы неғайбіл еді, табылған жұмыстың айлығы да мардымсыз. Оның үстіне, қапаста отырған еріксіз адамның жұмысқа деген ықыласы да бола бермейді. Сондықтан да басқаша жолдармен өтеп бермесе, зардап шеккен тарап көбінесе өтемақысыз қалатын. Енді жаңа тәртіп бойынша шығынды мемлекет те ішінара мойнына алуы мүмкін», – дейді ІІМ Қарағанды академиясының Жалпы заң пәндері кафедрасы бастығының орынбасары, полиция майоры Дәулет Райбаев. Дәулет Құмарбекұлы бұл жерде Ресей мен Қырғыз Республикасындағыдай «субсидиялық өтемақы» тәртібін қарастыруды ұсынады. Мәселен, онда келтірілген залалды өтеу сотталған адамның жұбайына немесе ата-анасы, бауырлары, тіпті балаларына да жүктеледі екен. Сондай-ақ ол тәркіленген дүние-мүлік есебінен де өтемақы қарастыру туралы ұсыныстар барын айтады. Егер дүние-мүлкін тартып алу үшін қасақана арандату мақсатына себеп болмайтын болса, бұл механизмнің де тиімділігі жоғары болмақ. Ендеше, теріс діни насихаттың жетегінде қоғамға өгейлік танытып, мемлекетке өкпелегендер «жиһад» деп жарылыс жасай берсе, екі ортадағы бейкүнә жандардың обалы кімге?!Нұрлан ҚОСАЙ