Өткен айда «Роскосмос» агенттігінің директоры Д.Рогозин аяқ астынан КСРО кезінде жасалған «Буран» ғарыш кемесіне іздеу сала қалғаны бар. Дәлірек айтқанда, іске жарамды «Бурандардың» бірі Қазақстанда және жеке азаматтың иелігінде екенін атап өткен еді. Сөйтіп, ғарыш кемелерінің бірі шынында да Қазақстанда екені белгілі болды.
Әрине, Д.Рогозиннің іске жарамайтын техниканы неге іздей қалғанының сырын білмейміз. Әлеуметтік желілерде тым белсенділік танытатын ресейлік шенеунік «Буранның» ғарышқа ұшқан күні – 15 қарашада әйгілі техниканы еске алғысы келді ме, әйтеуір Тwitter-де елді елең еткізген. Сөйтіп, біз Ресей шенеунігінің арқасында елімізде «Байқоңыр» ЗҒК» АҚ деген компания барын, оның акцияларының 80 пайызын Дәурен Мұса деген кәсіпкер иелік ететінін, ал қалған 20 пайызын «Инфракос» РМК еншілегенін білдік. Ал әлгі «Бурандардың» бірін дәл осы «РКК «Байқоңыр» АҚ жеке меншігіне алыпты. Кәсіпкер Д.Мұса Д.Рогозиннің Тwitter-дегі «Буранды» сатып алғысы келгенін, бірақ иесі кім екенін таппағаны жайлы жазбасына «Буран 1.02 және ПМ «ОК-МТ-0.07» ғарыш кемелері жеке адамның емес, «Байқоңыр» ЗҒК» АҚ иелегінде. Біз бұл зымырандар мен ғарыш кәсіпорындарының сақталып қалуы үшін мол қаржы жұмсадық. Бұл – біздің ортақ тарихымыз» деп жауап берген еді.Олар бесеу еді...
КСРО ғарыш саласы үшін болған жарыста АҚШ спейсшаттлдарына жауап ретінде «Буран» кемесін алға тартқаны айтылады. Дегенмен жобалау жұмыстары өткен ғасырдың 70-жылдарының соңында басталса керек. Сөйтіп, бір ғана ғарыш кемесі ұшқан ірі жобаға КСРО 14 млрд рубль жұмсаған. Бұл дегеніңіз шамамен соншама доллар деген сөз. Әлбетте мұндай қымбат жоба өзін-өзі ақтамасы белгілі. Содан да шығар, «Буран» ғарышқа бір-ақ рет ұшты. 1988 жылы. Ал мұндай ғарыш кемелерінің біреуі толық жасалып, ғарышқа ұшып келді, біреуі 90 пайыз дайын болған, тағы біреуін инженерлер 50 пайыз шамасында ғана даяр қылды. Әдетте 5 дана болғаны айтылатын ғарыш кемелерінің қалған екеуі Тушинский машина жасау зауытының ауласынан шықпаған. Ғарышқа ұшқан «Буран» 2002 жылы Байқоңырда қирап қалды. Ғарыш кемесінің қирауына монтаждау-сынақ корпусы төбесінің құлауы себеп болған еді. Ал екінші «Буран» сөз басында айтылған «Байқоңыр» ЗҒК» АҚ иелігінде. Үшіншісі музей ретінде Мәскеудегі Жуковский әуежайында тұр. Бірақ оның қозғалтқышы ғарыш кемесіне арналмаған деседі. Төртінші және бесінші «Бурандар» зауытта қалған. Біреуі қирады, біреуін зауыт мамандары бөлшектеп тастады. Ал макеттер саны 10 еді. Сол макеттердің бірі Қазақстанда қалған. Оның да иесі Д.Мұсаның компаниясы болса керек.Миллиардтар жұмсалған техниканың құны жоқ
Сөз басында Д.Рогозиннің неге «Бурандарды» іздей қалғанын түсінбейтінімізді айтқанбыз. Тек оның жазғандарынан ұққанымыз «Роскосмос» басшысы бұл техниканы сатып алғысы келген тәрізді. Ал миллиардтар жұмсалған техниканың құны қанша дейсіз бе? Айтайық. Қазір «Бурандарды» бірнеше миллион теңгеге сатып алуға болатын сияқты. Өйткені «Байқоңыр» ЗҒК» АҚ-ның қаржылық құжаттарында «Буран» макетінің бағасы 2014 жылы 1,3 млн теңге, ал ұшуға 90 пайыз дайын болған, әрі әзірге «сақталды» дейтін 1.02 нөмірді «Буран» 1 млн 352 мың теңге болып көрсетілген. Бағаны тәуелсіз бағалаушылар белгілеген екен. Бірақ неге екенін қайдам, осынау түкке жарамайтын, іріп-шіріген техниканы ресейлік шенеунік сатып алғысы келетінін мәлімдеп, «Бурандарға» қатысты біраз сырдың бетін ашып берген жайы бар. Яғни, Д.Рогозиннің мәлімдемесінен кейін Үкіметтің «Байқоңыр» ЗҒК» АҚ-нан ғарыш техникаларын қайтарып алуға талпынғаны белгілі болды. 2019 жылдан бері Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті компаниямен соттасып келеді. Комитет акционерлік қоғамның иелігіне өтіп кеткен мүлікті қайтарып алмақ болып, соттаса бастаған. Сөйтіп, Дәурен Мұса, Инколай Коваленко, Владимир Ширинді айыптап, сотқа арыз түсіріпті. Сонымен бірге ғарыш кемелерінің жекеменшікке өтіп кетуіне «үлес қосқан» ресейлік «С.Королев атындағы «Энергия» ЗҒК» және «Инфракос» РМК компаниялары да жауапкерлердің қатарында екен. Әрине, кезінде мемлекеттің иелігінде болған мүлікті қайтарып алған жақсы. Оның өзінде техниканың игілігін көріп, пайдалану үшін қайтарып алғанның артықтығы жоқ. Бірақ 2014 жылы 1,5 млн теңгеге жетпейтін құны бар деп есептелген мүліктің мемлекетке қандай пайдасы бар? Соттасуға кететін шығындардың өзі сол сомаға жақындап қалуы мүмкін ғой. Әйтеуір «қызық сот» өтіп жатыр.Сөйтіп, бір ғана ғарыш кемесі ұшқан ірі жобаға КСРО 14 млрд рубль жұмсаған. Бұл дегеніңіз шамамен соншама доллар деген сөз. Әлбетте мұндай қымбат жоба өзін-өзі ақтамасы белгілі. Содан да шығар, «Буран» ғарышқа бір-ақ рет ұшты. 1988 жылы.
Ал әу баста «Бурандар» да, «Энергия» зымыран тасығышының блоктары да қымбат болыпты. Әрі алғашқы «сауда» 1997 жылы басталса керек. Сол жылы Қазақстан мен Ресейдің бірлескен «Аэлита» кәсіпорны құрылды. Кейін ол «Байқоңыр» ЗҒК» АҚ-ына айналды. «Аэлита» кәсіпорнына «Инфракос» РМК» құрылтайшы ретінде қатысқан. Сөйтіп, «Инфракос» РМК» ның біріккен кәсіпорынға қосқан сәтінде мүлкі 14,8 млрд теңгеге бағалағанды. «Инфракос» «Аэлита» компаниясына «Энергия» зымыран тасығышының «А» бүйір блоктарының 14 данасын ұсын ыпты. Бірақ бұл блоктар 2002 жылы құрылыс құлағанда қирап қалды. Одан бөлек, «Аэлита» біріккен кәсіпорнына құрылтайшы мүлкі ретінде «Буранның» өзі мен макеті, Байқоңырдағы бірқатар ғимараттар берілген. Енді соны Үкімет даулап жүр. Ал «Байқоңыр» ЗҒК» АҚ-ның техникаларды қаншаға бағалағанын айттық.Байқоңыр шынымен жабық қала ма?
«Бурандарға» қатысты әңгіменің жұрт көзіне түсе бермеген тағы бір қыры бар. Ол – тиісті құрылымдардың салғырт-салақтығы. Әрине, техниканы даулаушылар өз уәждерін айтып, тиісті құнын белгілей жатар. Өйткені сот әлі аяқталған жоқ. Бірақ Байқоңырдағы нысандарға adventure bloge немесе шытырманға толы блог жүргізетіндердің еркін кіріп-шығатыны біздің назарымызға ілікті. YouTube-те Exploring the Unbeaten Path дейтін арна бар. Бұл арнаны жүргізетіндер бастарын қауіп-қатерге тігіп, ерекше қорғаудағы нысандарды, қиын жерлерді аралап, видео түсіреді. Осы топ 2017 жылдың 7 шілдесінде Байқоңырда түсірілген видео жариялады. Онда қызық қуғандар арнайы қорғалуы тиіс аймаққа кіріп, «Бурандар» тұрған ангардың ішін аралайды. Видеода екі «Буранның» тұрғанын көре аласыз. Демек, олардың бірі 1.02 немесе 2К1 деп тіркелген «Буранның» өзі болса, екіншісі макет деген сөз. Видеоны мұқият қараған адам техникалардың әбден тозғанына көз жеткізеді. Олар енді мүлдем іске жарамайтыны анық. Ал «Байқоңыр» ЗҒК» АҚ бұл техникаларды күтіп-баптауға қаржы құйыпты-мыс. Мемлекет болса, компаниядан осы ескі-құсқы техникалар мен ғимараттарды қайтарып алғысы келеді. Одан бөлек, видеоны көрген адам еліміздегі КСРО-дан қалған көптеген мүлік сияқты Байқоңырдағы ғарыш нысандарының да күтімі нашар екенін көре алады. Айлақты жалға алған көрші мемлекет ғарыш зымырандары ұшырылып жатқан ұшыру алаңдарының ғана жай-күйіне назар аударып отырған сияқты. Өзге алаңдардың жайын білмейміз. Әрі арнайы аймақтардағы күзеттің деңгейін де аталған блогерлер көрсетіп берді. Егер Exploring the Unbeaten Path арнасының блогерлері арнайы рұқсат алмай Байқоңырға кіріп, «Бурандарды» видеоға түсірген болса, онда елдің қауіпсіздігіне жауапты құрылымдардың да, айлақты жалға алған одақтас мемлекеттің тиісті бөлімшелерінің де жұмысы сын көтермейді деген сөз. Өйткені Байқоңыр стратегиялық аймақ. Оның қорғалуында кемшілік кетпеу керек еді.Ардақ СҰЛТАН