Демократиялық үдерісті дамытуда үкіметтік емес сектордың алар орны ерекше. Бұл сектор қоғамдық бірлестік, мемлекеттік емес қорлар, заңды тұлғалардың одағы түрінде жұмыс істейді. Адам құқын қорғау, қоршаған орта мен экология, гендерлік мәселелер, халықтың тұрмысы төмен тобының мүддесін қорғау сияқты саладағы үкіметтік емес ұйымдардың (ҮЕҰ) жұмысы белсенді деуге болады.
ҮЕҰ-ның міндеті – азамат пен мемлекет арасында делдал болу, әр жеке тұлғаның мүддесін қорғау, биліктің жұмысына қоғамдық бақылау жүргізу. ҮЕҰ-дар еліміздегі түрлі ұйымдар мен қорлардан, халықаралық ұйымдардан да тапсырыс алып, демократиялық принциптің салтанат құруы үшін жұмыс істеп келеді. Алайда олар берілетін тапсырысты белгіленген мерзімінде орындаған соң, тағы да «жұмыссыз», яғни қаржыландырусыз қалады да, басқа жобаларға конкурсқа қатыса бастайды. Сол аралықта аздаған уақыт табыссыз қалатындықтан, жекелеген үкіметтік емес ұйымдар жабылады. Бұл үкіметтік емес ұйымдардың әлеуметтік мәселелерді шешуде рөлі зор болғанымен, олардың бұл қызметін қаржыландыру тетіктері әлі де әлсіз болып тұрғанын көрсетеді. Сол себепті мемлекет үкіметтік емес ұйымдарды мемлекеттік грант арқылы қаржыландырудың жаңа механизмін енгізді. Бұл мемлекет үшін де қажет болатын. Өйткені әлеуметтік мәселелердің барлығын шешуге мемлекеттің де уақыты мен әлеуеті шектеулі. Оны мойындау керек.
Мемлекеттік гранттарды ҮЕҰ арасында үлестіретін оператордың міндетін атқаратын Ақпарат және қоғамдық даму министрлігіне қарасты Азаматтық бастамаларды қолдау орталығы 2016 жылы құрылды. Аталған орталық үкіметтік емес сектор мен мемлекет арасындағы өзара механизмді жетілдіруге міндеттелген. Ол міндетін сәтті орындап келеді. Мәселен, Азаматтық бастамалар орталығы бюджет грантын әлеуметтік саладағы бағыттауды қолға алғалы бері құны 4,5 млрд теңге болатын екі жүзден астам әлеуметтік жоба жүзеге асырылыпты. Осы өнімнің арқасында 600 мыңнан астам адам мемлекеттік қолдауға ие болған.
Орталық алдағы уақытта әлеуметтік жобаларға шағын және орта бизнесті тартуды көздеп отыр. Ал кәсіпкерлік субъектілері тарапынан бұл салаға сұраныс бар ма? Себебі бизнес қазіргі таңда бұл бағытқа аса назар аударып отырған жоқ. Сондықтан қазіргі таңда әлеуметтік жобаларды қаржыландыруға қаражат мемлекеттік бюджет пен шетелдік қаржы көздерінен бөлініп келеді.
Орталық бизнес-қауымдастық пен үкіметтік емес сектордың арасында көпір болуды көздейді. Мысалы, орталық бизнес өкілдеріне олардың қызмет саласына сай келетін әлеуметтік жобалар тізімін ұсынбақ. Сол арқылы бизнестің әлеуметтік жобаларға жоспарлаған қаржысын орталық ұсынған жобаларға донор болып, басынан аяғына дейін қаржыландырса дейді.
Бұл мақсатта әлеуметтік саланың даму бағыттары бойынша белсенді ҮЕҰ-дардың пулын жасақтау жоспарланып отыр. Бұл пульға кіру үшін ҮЕҰ-на да белсендірек болуға тура келеді.
Осы тұста елімізде қанша ҮЕҰ бар деген сауал туындайды. Азаматтық бастамалар орталығының дерегінше, 20 мыңнан астам ҮЕҰ тіркелген. Алайда елдің барлық аумағын қосқанда орта есеппен 500 ҮЕҰ ғана жұмыс істейді. Себебі азаматтық қоғам қалыптастыру мақсатында, әлеуметтік мәселелерді шешу үшін мемлекеттен бөлінетін гранттар 20 мыңнан астам ҮЕҰ-ның барлығына жете бермейді. Бұл салаға бизнесті тартудағы мақсат та содан туындап отырса керек. Биыл тамыз айында Павлодарда өткен ІІІ республикалық форумның «ҮЕҮ – бизнес – мемлекет» ынтымақтастығына арналуының сыры осында жатыр. Дәл осы жиында бизнес пен ҮЕҰ-ды байланыстыру тетіктері қарастырылды.
Үкіметтік емес секторда мемлекеттік тілдің кеңістігі бос жатыр деуге болады. Себебі бұл сектордың көптеген іс-шарасы негізінен орыс тілінде өтеді. Ал соңғы жылдары елімізде қазақтілді контингенттің артқанын ескерсек, ҮЕҰ өкілдеріне іскерлік қазақ тілін меңгеруіне тура келеді және соған міндетті. Осы орайда, алғашқы жұмыс басталды деуге негіз бар. Еліміздің алты өңірінде үкіметтік емес ұйым өкілдері іскерлік қазақ тілін меңгеріп үлгерді. Алдағы уақытта бұл бастама басқа облыстарда да жалғаспақ. Бұл шараға үкіметтік емес ұйымдардың басын біріктірген Қазақстан Азаматтық альянсы мұрындық болып отыр.
– Алматы, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Жамбыл, Қостанай облыстары мен Нұр-Сұлтан қаласында үкіметтік емес ұйым өкілдері іскерлік қазақ тілін меңгерді. Қазақстанда 1-сынып оқушыларының 90 пайызы қазақ бөлімдеріне барды, бұл қоғам – тілді меңгеру қажеттілігін түсінетінін білдіреді, – дейді Қазақстан Азаматтық альянсының вице-президенті Дос Көшім. Оның айтуынша, сарапшылар үкіметтік емес ұйым өкілдері арасында мемлекеттік тілді білу деңгейін бағалап, зерттеу жүргізген. Содан кейін азаматтық қоғамды қалыптастырудағы негізгі буын – ҮЕҰ-дың мемлекеттік тілде іс жүргізуі үшін оларға көмек беру қолға алыныпты.
Айдана БЕГІМ