3 желтоқсан күні PISA халықаралық бағдарламасының нәтижесі шықты. Бұл зерттеу 15 жастағы оқушылардың оқу, математика және жаратылыстану саласындағы қарым-қабілетін тексерген. Нақтырақ айтсақ, мектеп бітіргелі жатқан тәлімгердің алған білімін өмірде қолдана алу мүмкіндігін зерделейді. Алдыңғы жылдармен салыстырсақ, нәтиже төмен. Дамыған елдердің көрсеткішіне қарасақ, одан да төмен. Себеп неде?
PISA (Programme for International Student Assessment) – әлемде мойындалған бағдарлама. 2018 жылы 80-ге жуық елдің оқушыларына сынақ жүргізді. Аталған тест әр үш жыл сайын өтеді. Басты мақсат – үлкен өмірге дайындалып жүрген шәкірттердің мектеп қабырғасында алған білімін шынайы жағдайда қолдана алу дағдысын бағалау. Жоғарыда айтылғандай, сынақ қорытындысы бойынша әр ел оқушыларының оқи алу, математика және жаратылыстану бағытындағы дағдыларының орташа ұпайы анықталады. Ұпай саны бойынша рейтинг жасалады. Сол рейтингке қарап, қай елдің орта білім жүйесі алда не артта екенін түсіну қиын емес.
Биылғы нәтиже. 2018 жылғы сынаққа 78 ел қатысқан, көш басында Қытай тұр (оқу – 555, математика – 591, жаратылыстану – 590 ұпай). Кейінгі орындарда Қытай маңындағы Сингапур, Макао, Гонконг, Эстония бар. Яғни, бұл елдерде мектепте берілетін орта білім әлем бойынша үздік деген сөз. Ал ондықтың соңғы орындарында Канада, Финляндия, Ирландия, Корея және Польша жайғасқан. Назар аударуға тұралық жайт: ол – Қытайдың нәтижелері. Мәселен, 2015 жылғы сынақ бойынша бұл ел математикада – 6-шы, жаратылыстануда – 10-шы, ал оқу сауаттылығында 27-ші еді. Арада өткен 3 жылда Қытай қалайша әлемде топ бастағаны белгісіз. Иә, соңғы сынақта Қытай атынан Шанхай, Бейжің және Цзянсу, Чжэцзян провинцияларында тұратын оқушылар қатысты. Бірақ соның өзінде қысқа уақытта жоғары нәтиже көрсету оңай шаруа емес және зерттеуге тұрарлық тәжірибе.
Ал Қазақстанның нәтижесі көңіл көншітпейді. Мәселен, оқу сауаттылығы бойынша орташа ұпай – 387, математика – 423 және жаратылыстану саласындағы ұпай – 397. Бұған дейін PISA сынағы негізінен Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (ЭЫДҰ) кірген экономикасы қуатты елдердің арасында өткізілді. Ол елдердің нәтижесі Қазақстан көрсеткішінен анағұрлым жоғары. Мәселен, оқу сауаттылығы – 487, математика – 489 және жаратылыстану – 489 ұпай. Яғни, біздің оқушылардың ұпайы дамыған мемлекеттердегі замандастарынан орта есеппен 80-90 ұпай артта қалып тұр. Бұл – алаңдатаралық жағдай. Себебі 15 жастағы шәкірттеріміз 6-7 жылда бір-бір мамандық иесі атанатын азаматтар. Алайда егер оқушы қазірден бастап қоғамда сауаты төмен, есеп-қисабы нашар, ғылымнан алыс болса, онда олардан кәсіби маман шығуы аса қиын мәселеге айналады.
Ал енді әр пән бойынша көрсеткіштерге тереңірек үңілсек. PISA сынағын өткізген ұйымның мәліметіне сенсек, Қазақстандағы тәлімгерлердің 36 пайызы ғана оқу сауаттылығы саласында 2-ші деңгейге қол жеткізді (ЭЫДҰ орташа көрсеткіші – 77%). Бұл оқушылар ұзақтығы орташа мәтіннің негізгі идеясын түсініп, қажет ақпарат таба алады.
Ал математикада оқушыларымыздың 51 пайызы 2-ші деңгейге жетті (ЭЫДҰ орташа көрсеткіші – 76%). Бұл – қарапайым жағдайды тікелей нұсқаусыз математикалық түрде қалай көрсетуге болатынын түсіндіре алатын дәреже. Мысалы, балама екі маршрут бойынша жалпы қашықтықты салыстыру немесе бағаны басқа валютаға айырбастау. Бұл деңгейге қытай оқушыларының 98 пайызы жеткен, яғни біздің көрсеткіштен екі есе жоғары.
Жаратылыстану саласында да нәтижеміз нашар. Мәселен, таныс ғылыми құбылыстарды дұрыс түсіндіре алатын, алған білімін қарапайым жағдайларда қолдана алатын 2-ші деңгейге 40 пайыз қазақстандық оқушы жеткен. Ал ЭЫДҰ елдерінің бұл бағыттағы орташа көрсеткіші – 76 пайыз. Яғни, олардан екі еседей артта келеміз.
Алайда «тоғыз қатынның толғағы бір күнде келеді» дегендей, көңілге қаяу түсіретін көрсеткіш тек мұнымен шектелмеді. Егер 2018 жылғы нәтижені алдыңғы жылдардағы өз оқушыларымыздың көрсеткішімен салыстырсақ, кері кетіп барамыз. Мәселен, 2015 жылы еліміз 72 елдің арасында математикадан 460 ұпаймен 42-орында, жаратылыстануда 456 ұпаймен 42-орында және оқу сауаттылығында 427 ұпаймен 53-орында тұрақтағанбыз. Биыл 69-орынға құлдилап құлағанымызды еске салайын.
Министрдің жауабы. Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов бұл сынақта Қазақстан оқушыларының төмен көрсеткішін былайша түсіндіруге тырысты. Оның пікірінше төрт фактор ықпал еткен. Бірінші, тест Қазақстан үшін алғаш рет компьютерлік форматта өтті. Алдыңғы жылдары сынақ қағаз бетінде болған. Екінші, PISA-дағы нәтижелерді жақсарта алатын білім беру жүйесіндегі өзгерістер әлі де оң әсерін тигізбеген. Былтыр тестке қатысқандар – ескі жүйемен оқығандар. Бұйыртса, негізгі нәтиже 2024 жылы көрінеді, сол кезде тесттің түбін түсіреді екенбіз. Үшіншіден, өзге елдерде тек 10-сынып оқушылары қатысса, бізде 9-сынып оқитындар да тест тапсырыпты. Төртіншіден, Назарбаев Зияткерлік мектебінің өкілдері жоғары ұпай жиған.
Ал енді министр берген жауаптарды талдап көрсек. Бірінші жауап – тест биыл алғаш рет компьютерлік форматта өтті. PISA 15 жастағы азаматтың компьютерді қолдануын емес, есептей алу, оқығанын түсіну, ғылыми ұғымдарды өмірде пайдалануын бағалайды. Сұрақтар көбіне қарапайым, логикалық. Яғни, ондай тапсырманы қағазда орындайсың ба әлде компьютерде ме, әдетте айырмашылығы жоқ. Себебі адам қабілеті екі форматта да бірдей көрінеді. Бүгінде талай оқушы ҰБТ сынағына компьютерде дайындалады, ал маусым айында қағазда тапсырады. Одан нәтижесі төмендемейді. Осы себепті министрдің бұл жауабы көңілге қонымсыз.
Екінші жауап – PISA-дағы нәтижелерді жақсарта алатын білім беру жүйесіндегі жаңалықтар әлі де әсерін тигізбеген. Яғни, министр ескі жүйе тиімсіз болды, жаңасы рейтингтегі жағдайымызды жақсартады деп үміттеніп отыр. Бәлкім солай да болатын шығар. Оны өзі жазғандай, 2024 жылы көреміз. Алайда мемлекеттік орта білім жүйесінің негізгі мақсаты әрі функциясы PISA-дағы ел нәтижесін жақсартуға бағытталмауы керек шығар. Бала білімді рейтинг үшін алмайды. Жүйенің мақсаты – сауатты, білімді оқушыны қалыптастыру, тәрбиелеу. Яғни, айып тестте емес, білім жүйесінің сапасында болып тұр.
Үшінші жауап – өзге елдерде тек 10-сынып оқушылары қатысса, бізде 9-сынып оқитындар да тест тапсырды. PISA сыныпқа қарамайды, ол тек 15 жасқа толған шәкірттің дағдысына баға береді. Егер министрдің сөзіне сенсек, 9-сынып оқушылары көп болғасын, көрсеткішіміз кеміді. Яғни, осы арқылы ол 15 жастағы 9-сынып оқушылары сауатсыздау, білімсіздеу, егер 10-сыныпқа көшсе, есеп-қисабы да, оқу-жазуы да түзелмек дегісі келгендей. Алайда мәселе сыныпта емес, білім жүйесінің сапасыздығында екенін мойындамайтыны таңғалдырады.
Төртінші жауап – Назарбаев Зияткерлік мектебінің (НЗМ) өкілдері жоғары ұпай жиған. Рас. Олардың нәтижесі 510 ұпайдың айналасы. Өте жоғары. Бірақ ол мектептер элиталық санатқа жатады. Елдегі 3 миллионнан аса оқушыға НЗМ жүйесіндегі жағдай жасалмай тұр. Сондықтан элитарлық жүйедегі мектеп пен қатардағы мектепті салыстыруға келмейді. Себебі бұған дейін Мәжіліс депутаты Ирина Смирнова НЗМ мектебіндегі бір балаға 200 мың теңге бөлінсе, қатардағы мектеп оқушысына бюджетте қарастырылған қаражат 17 мың теңге деген еді. Яғни, 12 есе айырмашылық бар. Қаржыландырудағы мұндай алшақтық білім сапасына тікелей ықпал ететіні белгілі.
Не істейміз? Әрине, мақсат министрді сынау, мінеу емес. Бүгінге дейін ауысқан министрдің қай-қайсысының да сын садағына ұшырамағаны жоқ шығар. Алайда одан пайда болды ма? Мәселе басқада. Ең алдымен, біздің орта білім жүйеміздің сапасы халықаралық талапқа сай еместігін және тым жиі жасалған реформа пайдасынан гөрі зиянын тигізгенін мойындау. Нақтырақ айтсақ, қалаларда 1-сыныпта 40 баланың отыруы, 3 ауысымдағы және апаттық жағдайдағы мектептердің жойылмауы, мектептегі жемқорлықтың кемімеуі, ұстаздардың төмен жалақысы мен олардың жетіспеуі, қағазбастылық, мұғалімді түрлі қоғамдық шараларға ретсіз қатыстыра беруі, педагогикалық мамандыққа төмен балл жиған студенттердің түсуі және тағысын тағылар. Егер бұл проблемаларды мойындамасақ, оларды жою да қиынға соғады.
Сөз соңында. Жалпы, PISA-2018 сынағы отандық білім жүйесінің сапасы төмен екенін, ертең түлек болып үлкен өмірге қанат қағатын ұл мен қыздың өмірге дайындығы нашар екенін айқындап берді. Егер қазіргі білім сапасы артпаса, ертең сауатсыз, қылмысы мен ажырасу көрсеткіші жоғары, жемқорлығы да азаймаған қоғам құруымыз әбден мүмкін. Себебі адамның бойындағы білім мен ғылымға құштарлығы да, гуманистік құндылығы да, негізгі қарым-қабілеті де мектеп қабырғасында біліммен сіңетіні белгілі.