ХХ ғасыр әлем және ұлт тарихында революцияларға, соғыстарға, ашаршылыққа, күрделі саяси өзгерістерге толы дәуір болды. Сондай заманның соңында егемендікке қол жеткізген Қазақстанның Тәуелсіздігіне биыл 30 жыл толып отыр. Адамзат тарихындағы ірі империя, мемлекеттердің ғұмыр жасымен салыстырсақ, 30 жыл қас-қағым сәт. Алайда азат өткен бұл 30 жыл Кеңес елінің құрамында тағдыры қыл үстінде тұрған қазаққа қайта түлеуге, өрлеуге мүмкіндік берген Тәңір сыйына айналды. Осы мерзімде егемен ел ретінде біз не істей алдық, неге қол жеткіздік? Жауапты ой елегінен өткізсек.
Жаңа ұрпақ қалыптасты. Қазақтың ақсақалдары ұзақ ғұмыр тілегенде «жүз жаса, ұрпағыңмен мың жаса» деп бата береді. Адам ұрпағымен көрікті. Егер кешегі келмеске кеткен Кеңес дәуірінде коммунизмге бет бұрған буын болса, 1991 жылдан бері мүлде жаңа ұрпақ өсіп келеді. Бұрынғыдай Ленинді жатқа соғып, Мәскеуді әлемнің ордасы санайтын түсініктен ада, өз күшіне сенетін, бірнеше тілді меңгеру қиын соқпайтын, білімді, санасы азат ұрпақ қалыптасты. Бұл – тәуелсіздігіміздің басты жетістігі. Әрине, бәрі бірден бола қойған жоқ. Алғашқы 10-15 жылда Ресейге бүйрегі бұрып, өткеннің 15 тиындық шұжығын аңсағандар жиі кездесті. Олардың жас буынға кері әсері болды. Бірақ 30 жылдан кейінгі жағдай мүлдем басқа. Талонмен нан алатын, биліктің рұқсатымен ғана басқа қалаға көшетін, дүкендегі ұзақ-сонар кезекте тұратын, қосымша табысқа тыйым салынатын кезеңді көрмеген, еркіндікте жетілген ұрпақ ержетті.
Кезінде аға-әкелерімізге арман болған шетелдік диплом бүгінгі жас өрендер үшін қол жетпейтін қиял емес. Сорбонна, Кембридж, МІТ, Оксфорд, LSE-де білім алған қазақ жастарының қатары қалыңдап келеді. Бастапқыда «Болашақ» бағдарламасымен білім алса, бүгінде өз күшімен шетелдік гранттарды жеңіп алатын қаракөздер жетерлік. Білім – қару, тіл – қару. Шет тілдерін меңгеріп, халықаралық деңгейдегі білім алған қазақ жастары қазір Google, Facebook, Apple, Tesla, Amazon секілді жаһанның ірі компанияларында еш кедергісіз қызметін атқаруда. Ал Айсұлтан Сейітов АҚШ-тың белгілі әншілеріне клип түсіріп жүрсе, Иманбек – Grammy сыйлығына үміткер. Яғни, өз еңбегі мен қарым-қабілетіне сенген жастардың жаңа толқыны бәсекелі нарық экономикасына бейімделіп, өзінің тұлғалық әлеуетін паш етуде. Әрине, бұл жаңа буын өкілдерінің ойлау кеңістігі, көзқарасы, көтерер мәселесі, мақсат-мұраты аға буыннан өзгешелеу. Олар – «тәуелсіздік ұрпағы».
Сырттай қарағанда, азат елде еркін жастардың қалыптасуы заңдылық секілді көрінеді. Алайда әлем тарихында бір ғасырлық бодандықтан соң бостандыққа үрке қарайтын халықтар да пайда болған. Ал Ресейдің 300 жылдық билеп-төстеуінен соң бар-жоғы 30 жыл егемендіктен кейін санасы азат ұрпақтың өсіп шығуы қазақ ұлтының сарқылмаған әлеуетін көрсетсе керек.
Территория тұтастығы сақталды. «Туған жер – тұғырың» дейді қазақ. Алып атырапты мекендеген жұрттың өз мекенін тұтас сақтап қалуы тек қорғаныс миссиясы ғана емес, ұлттың аман қалуымен тікелей байланысты міндеті де болатын. Ата-баба аманатын өз уақытында Алаш арыстары абыроймен атқарды. Лениннің алдында ғылыми дәлелдерін келтіре отырып, Сарыарқа даласын Сібірревкомның меншігіне бермей, талан-таражға салдырмады. Тарих кейде спираль сынды қайталанатын процеске ұқсайды. Шекараны шегендеу миссиясы 70 жылдан соң егемендіктің алғашқы жылдарында ел алдына қайта оралды. Бұл жолғы міндет күрделі еді. Өйткені қос тарапта Ресей мен Қытай бар еді. Олар тарихта көршілерінің жерін тартып, басып алумен аты қалған. Қазір де өзгенікін «сүйреп кетуге» кетәрі емес. Орталық Азияда бауырлас елдер десек те, әрбірінің өзінің стратегиялық мүддесі болды. Байлыққа толы Каспий суын да 5 ел арасында тең бөлу керек еді. Әрине, көршілермен татулықты сақтай отырып, мемлекет шекарасын белгілеп, келісімге келу жауапкершілігі сол кездегі Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевқа артылды.
Шекараның сызығын белгілеуді көпке қалдырмау сол уақытта ең алдымен қазақ үшін керек екенін бүгінгі саяси қақтығыстарға қарап, түсініп отырмыз. Неге? Ресеймен шекарасын толық анықтамаған Украина 2014 жылы Қырым түбегінен айырылып қалды, Донбасс жері сепаратистердің бақылауына өтті. Ал Молдова өзіне қарасты Днестр маңы аймағын бақылап отырған жоқ. Бейбітшілікті қамтамасыз етеміз деген желеумен кірген Ресей әскері ол жақтан шығар емес. Грузия да Мәскеумен соқтығысып, Оңтүстік Осетия және Абхазиядан айырылып қалды. Қарызын қайтара алмаған Тәжікстан Қытайға біраз жерін бөліп берді. Яғни, халықаралық құқық нормаларына қарамай, территорияның біраз үлесін тартып алу дерегі тіркелді.
30 жылдан соң шекараны анықтауға байланысты ширек ғасырға жуық жалғасқан дипломатиялық келіссөздер, топографиялық, картографиялық, архивтік, демаркациялық, делимитациялық жұмыстарды бір қағазға сыйдырып жазу оңай шығар. Бірақ империялық амбициясынан айнымаған державалармен тең сөйлесіп, жер тұтастығын сақтап қалу маңдай терді төккізген ауыр жұмыс болғаны айдан анық. Бүгінде 2,7 млн шаршы шақырым жеріміздің әр қадамы анықталған. Бес көршімен де құқықтық келісім бар. Шекара шегенделген. Бұл – тәуелсіз мемлекеттің сүбелі жетістіктерінің бірі.
Қазақтың саны артты. 1897 жылы Ресей патшалығында қазақтың саны 3 млн 745 мың болды. Бұл сол кезде қазақ даласында өмір сүрген барша жұрттың 82 пайызы еді. 20 жылдан соң, яғни Қазан төңкерісі болған жылы қазақ 6 миллионға жуықтады. Алайда тағы 20 жыл өткенде, қанқұйлы репрессия болған 1937 жылы Алаш жұрты бар-жоғы 2,1 миллион еді. Бұл статистика 1923-1933 жылдар аралығындағы ашаршылықта 4 млн қазақ көз жұмып, қалғаны бас ауған жаққа көшіп кеткенін көрсетеді. Кейін соғыс жылдарында Қазақстанға бүкіл КСРО-дан түрлі этнос өкілдері жүз мыңдап жер аударылды. 1954 жылы тың игеру науқаны басталғанда миллионнан аса славян халықтары көшіп келді. Осылайша, республикада тоқтаусыз жасалған этникалық тәжірибелердің салдарынан қазақ өз жерінде аз ұлттардың бірі болып қалды. Мәселен, тың игеру тәмамдала бастаған 1959 жылғы санақ бойынша республикадағы қазақтың үлесі 30 пайыз болған. Жоғарыда айтылған 1897 жылдан бері 50 пайызға кеміді. Тіпті, тәуелсіздік алған жылдары да қатарымыз қалың емес еді. 40 пайыздың шамасы болды.
Дегенмен 30 жылда жағдай күрт өзгерді. Қазақстан халқының да, қазақтың да саны артты. Ахаңның сөзімен айтсақ, әлхамдулиллә, аз емеспіз, жалпы санымыз – 18,8 миллион, оның 12,7 миллионы қазақ. Яғни, Алаш жұрты өз жерінде 70 пайызға жақындады. Бұл оңайлықпен келген нәтиже емес. Жыл өткен сайын әр нәрестеге төленетін қаражаттың көлемі артты. Биылдан бастап әр сәбиге берілетін бірреттік жәрдемақы 110 мың теңгеге жетті. 4-балаға 183 мың теңге төленеді. Көпбалалы отбасылар ай сайын 46 мың теңгеден жоғары көмек алады. Халықтың табысы артты, әлеуметтік жағдай түзелді. Бұл факторлар сөзсіз халықтың табиғи өсіміне әкелді. Мәселен, 2014 жылдан бері елімізде жыл сайын 400 мыңнан аса нәресте дүние есігін ашады. Соңғы рет мұндай оң көрсеткіш тек 1987 жылы ғана тіркелген еді.
Бұдан бөлек, егемендіктің алғашқы жылдарынан бастап жырақта қалған қандастар елге орала бастады. 30 жылда 1 миллионға жуық қазақ өзінің тарихи Отанына қайтып, Қазақстан азаматы атанды. Ресей патшалығы, Кеңес Одағы құрамында тар жол, тайғақ кешуді басынан кешіріп, физикалық жойылудың алдында тұрған халықтың саны азаттыққа қол жеткізген соң өткен 30 жылда осылай еселене артты. Мәселе тек халық демографиясында ғана емес, сондай-ақ ұлтпен бірге өмір сүретін тіл, дін, діл, салт-дәстүрдің қайта жандануына мүмкіндік туды. Бұл – азат 30 жылдың жемісі. Нарық экономикасы қалыптасты. Бүгінгі капиталистік көзқараспен бағамдасақ, нарық экономикасына өту еліміз үшін қалыпты, заңды үрдіс секілді көрінеді. Алайда кеңестік жоспарлы экономикамен тіршілік еткен аграрлы, табиғи байлықты өндіруге негізделген елді 10 жылда нарықтық экономикалы мемлекет деп жариялау үлкен реформаларды талап етті. Төл валюта – теңгені енгізу, тәуелсіз несие-ақша саясатын жүргізу, экспорт және импорт үшін шекараны ашу, шетелдік және отандық инвестициялардың, капиталдың еркін қозғалуына жағдай жасау, жеке кәсіпкерлікті қолдау алғашқы декадада белсенді жүзеге аса бастады. 2002 жылы наурыз айында АҚШ Қазақстанды нарық экономикасы қалыптасқан мемлекет деп таныды. Бұл жас елдің имиджі, инвестициялық тартымдылығы үшін маңызды еді. 70 жыл ескі ережемен ғұмыр кешкен қоғамды қысқа мерзімде капитализмнің талаптарына сай өзгерту оңайға түспегені белгілі. Нарық реформалары тиімді іске асу үшін заң қабылдап, бюджеттен қаражат бөлу жеткіліксіз еді. Бастысы, кешегі социалистік шинелден шыққан қоғамның санасын ақырындап өзгерту қажет болды. Әсіресе, үкімет асырайды, үкімет нансыз қалдырмайды, үкімет жұмыс тауып береді деген түсінікпен өскен бірнеше ұрпақты «әркім өзі үшін» деген ұстанымдағы базар экономикасына көшіру халыққа қиынға түсті. Дегенмен мұнай-газ экспортынан түскен қаражат, шетелдік инвестиция, қайта жанданған өндіріс, жаңадан қалыптаса бастаған қызмет көрсету (сервис) саласы, жұрттың Қытай мен Түркиядан тасып, базарда сатқан тауар кәсібі нарық экономикасына жан бітірді. Кейін ашылған жаңа компания, корпорация, банк, қаржы ұйымдары экономиканы жаңа кәсіби деңгейге шығарды. Әрине, осыншама реформа нәтижесіз қалмады. Мәселен, Қазақстанның ЖІӨ 1993 жылы 23 млрд доллар болса, 2019 жылы бұл көрсеткіш 180 млрд долларға жетті. Дегенмен биыл коронавирус пандемиясы тудырған дағдарыстың салдарынан ЖІӨ 166 млрд доллар болуы мүмкін. Бастысы, өткен 30 жылда тәуелсіз нарық экономикасы қалыптасты және 1998, 2008 және 2020 жылдардағы қаржы-экономикалық дағдарыстарға төтеп берді. Ядролық қару мен полигоннан азат болдық. Қазақ халқының қасіретіне айналған Семей ядролық полигонын жабу, ел армиясында тұрған ядролық арсеналдан ерекше шарттар негізінде бас тарту бостандық құқығын қолданудың көрінісі еді. Неге? Себебі 18 млн гектар жерді алып жатқан полигонда 1949-1991 жылдар аралығында 456 ядролық және термоядролық жарылыс жасалды. Ядролық жарылыс қоршаған орта мен жергілікті халық үшін аса қауіпті екені тек 1953 жылдан кейін ғана айтыла бастады. Уақыт өте аймақта кесел түрлері жиі тіркеле бастады. Әсіресе, өкпе мен сүт бездерінің рагы, лимфогемобластоз және басқа да қатерлі ісік көбейді. Жарылыстан туған радиация адамның гендік кодын өзгеріске ұшырата алатын еді. Осы себепті полигон маңындағы халық арасында кемтарлығы бар сәбилер туыла бастады. Жалпы саны 1,5 миллион адам зардап шекті. Бұл Мәскеуге бодан болған халық үшін ауыр сынақ әрі азап еді. Халықта жарылыстарды тоқтатуға ерік те, билік те болмады. Дегенмен тәуелсіздік күндері жақындаған тұста, яғни 1991 жылы 28 тамызда полигон Президент Н.Назарбаевтың Жарлығымен жабылды. Бұл – еркіндіктің жемісі. 1991 жылы Қазақстан КСРО-дан үлкен ядролық арсеналды мұра етіп алды. Сол кезде территориямызда 104 құрлықаралық баллистикалық СС-18 («Сатана») зымырандары орналасты. Оларға 1 400 ядролық оқ тұмсық орнатылған еді. Ал аэродромдарымызда 370 қанатты ядролық зымырандары бар 40 стратегиялық бомбалаушы ТУ-95 МС ұшақтары болды. Бұл қару Францияның, Ұлыбританияның және Қытайдың ядролық күштерін қоса алғандағы әлеуеттен артық болатын.Ресей патшалығы, Кеңес Одағы құрамында тар жол, тайғақ кешуді басынан кешіріп, физикалық жойылудың алдында тұрған халықтың саны азаттыққа қол жеткізген соң өткен 30 жылда осылай еселене артты. Мәселе тек халық демографиясында ғана емес, сондай-ақ ұлтпен бірге өмір сүретін тіл, дін, діл, салт-дәстүрдің қайта жандануына мүмкіндік туды. Бұл – азат 30 жылдың жемісі.
Қару тек қорғаныс құралы ғана емес, шабуылдауға таптырмас ресурс. Ал ертең бұл қару кімнің қолына түсері белгісіз. Оған қоса, ядролық арсенал бейбітшіл Қазақстанның ұстанымына сай келмеді. Ертең шетелдік инвестицияларды тарту барысында да ядролық мәртебе кедергі болуы әбден мүмкін еді. Осы себепті Елбасы кезең-кезеңімен ядролық қаруды бөлшектеп, Ресейге жіберу туралы шешім қабылдады. Мемлекеттілік орнады. «Елу жылда – ел жаңа» дейді қазақ. Өткен 30 жылға бүгіннің биігінен көз салсақ, ежелгі Дешті Қыпшақ даласында ғұмыр кешкен талай хандықтар мен ордалардың тікелей мұрагері Қазақстан Республикасы 1991 жылдан бері мемлекет ретінде толық қалыптасып бітті. Шекарасы белгіленді, ресми рәміздері бекітілді, жері бүтін, халық саны артып келеді, армиясы бекем, экономикасы орнықты. Бұл толыққанды мемлекеттің базалық белгілері. Сондай-ақ Қазақстанда заманауи мемлекеттің институттары да мүлтіксіз қызмет етіп келеді. Тұрақты Үкімет, Парламент, судьялар корпусы, тәртіп сақшылары, жергілікті әкімшілік билік өкілдері өз міндетін Конституцияға сай атқарып отыр. Ал қоғам билік бекіткен заңдар мен ережелерге бағынады. Яғни, құқықтық мемлекет қалыптасты. 2019 жылы Елбасы Н.Назарбаев өзінің президенттік өкілеттігін тоқтатқан соң да саяси, экономикалық, әскери, басқа да жүйелер қалтқысыз жұмыс істеді. Саяси дағдарыс орнамады. Мемлекеттік институттар білгенінен жаңылмады. Ал былтырғы коронавирус пандемиясы қоғамдық өмірге тұсау болғанда да әкімшілік, саяси институттар міндетін атқара берді. Бұл 30 жылда мемлекеттіліктің толық орнағанын дәлелдеді.Жалпы саны 1,5 миллион адам зардап шекті. Бұл Мәскеуге бодан болған халық үшін ауыр сынақ әрі азап еді. Халықта жарылыстарды тоқтатуға ерік те, билік те болмады. Дегенмен тәуелсіздік күндері жақындаған тұста, яғни 1991 жылы 28 тамызда полигон Президент Н.Назарбаевтың Жарлығымен жабылды. Бұл – еркіндіктің жемісі.
Нұрмұхамед БАЙҒАРА