Жаңа жылдан бастап кірісі 31 мың теңгеге жетпейтін азаматтарға несие беруге тыйым салынады, сондай-ақ банктердің меншікті капиталына қойылатын талаптар да күшейтіледі. Мәжілістің бір топ депутаты жолдаған сауалға жауап берген Ұлттық банк төрағасы Ерболат Досаев осылай деді. Бұл – несие қарызына батып қалудың алдын алу үшін жасалған қадам.
Соңғы жылдары екінші деңгейлі банктердің жомарттығы ұстап кетті ме, несие алушылар көбейді. Олардың арасында кейін несиесін өтей алмай, қарызға кіргендердің үлесі артты. Мұндайда банктің ұстанымы шартқа қол қойдың ба, төле дегенге саяды. Ал тұрақты табысы жоқ немесе айлығы шайлығынан аспайтындар үшін несиені қайтару қиынға соқты. Соңында бұл мәселеге Президент араласты, 26 маусымда «Қазақстан Республикасы азаматтарының борыш жүктемесін азайту туралы» №34 Жарлығын шығарды. Аталған құжатқа сәйкес, 2019 жылдың 1 маусымына дейін жалпы қарызы 3 миллион теңгеден аспайтындардың несиесі өтелді. Мемлекет бір қарыз алушы несиесінің 300 мың теңгеге дейінгі сомасын кешірді. Осылайша, көпбалалы отбасылар, асыраушысынан айырылған отбасылар, мүгедек балалары бар, 18 жастан асқан, бала жасынан мүгедектері бар отбасылар, атаулы мемлекеттік-әлеуметтік көмек алатындар, жетім балалар, ата-анасынан кәмелеттік жасқа дейін айырылған, 29 жасқа толмаған, ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалардың несиесі кешірілді. Бұл науқан өмірдің қиын кезеңіне тап келіп, несиесін өтей алмай жүргендер мен екінші деңгейлі банктер үшін үлкен демеу болды.
– Үкімет несиені кешіру шарасын халықты аяғаннан жасаған жоқ. Кез келген банк мемлекеттің немесе экономиканың төңірегіндегі элиталық топтардың үлестес ұйымы. Міне, сол ұйымға берілетін қаржылай көмекті саяси технологияның арқасында халыққа көмек көрсеткендей етіп беруге мүмкіндік алды. Бұл банктердің қайтара алмай отырған несиесін бюджеттен түгендеп ала салуына жол ашты. Ал бюджеттегі қаржы халықтың ақшасы еді. Бұл жағдайды осылай екіжақты бағалау қажет, – дейді әлеуметтанушы Рамазан Салықжанов.
Ұлттық банктің дерегіне сүйенсек, соңғы жылдары тұтыну несиесін алғандардың берешектерінің өсу көрсеткіші 2017 жылы 31 пайызды, ал 2018 жылы 28 пайызды құраса, осы жылдың 10 айында кепілсіз тұтыну қарызы небәрі 8 пайызға өскен. Осы кезең ішінде қазақстандықтардың орташа айлық жалақысы 16 пайызға өсті, бұл кепілсіз қарыздар бойынша берешектен екі есе көп. Бұл көрсеткіштің жақсаруына Президенттің №34 Жарлығының ықпалы тигені анық. Себебі ресми дерек бойынша, 20 тамызға дейін 507,3 мың азаматтың тұтыну қарызы бойынша 105,1 миллиард теңгені құрайтын қарызы кешірілген. Егер осы қарыз кешірілмесе, онда қарыздар бойынша берешек 8 пайыздан әлдеқайда көп болар еді.
Несиені кешіру науқанының арқасында Қазақстан жеке тұлғаларды несиелеу нарығында қарызы аз елдер қатарына кіріп отыр. Бұған дәлел – тұтыну қарыздар портфелінің жалпы ішкі өнімге қатынасы шамамен 9,2 пайызды құрады. Бұл көрсеткіш Ресейде – 14,3 пайыз, Польшада 30 пайызға жуық болса, Германияда – 40 пайыз, АҚШ-та 85 пайыздан асады. Енді осы көрсеткішті сақтап қалу үшін және азаматтардың шектен тыс несие алуының алдын алу мақсатында Ұлттық банк реттеу шараларын іске асырып жатыр. Мәселен, биыл 3 шілдеде Президент «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қаржы нарығын реттеу мен дамыту, микроқаржылық қызмет және салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Бұл заң 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап халыққа қарыз беретін барлық заңды тұлғаға қатысты реттеу мен қадағалауды енгізуді көздейді. Оның бірін сөз басында тілге тиек еттік. Яғни, кірісі ең төменгі күнкөріс деңгейіне жетпейтін азаматтарға қарыз беруге тыйым салынады, сондай-ақ банктердің меншікті капиталының көлеміне қойылатын талаптар күшейтіледі. Сондай-ақ 90 күннен аса мерзімі өткен берешегі бар жеке тұлғалардың барлық кепілсіз тұтыну қарызы бойынша тұрақсыздық айыбы мен комиссияларды есептеуге тыйым салынады. Осы арқылы кепілсіз тұтыну қарызы бойынша берешектің үздіксіз өсуі шектеледі. Бұл түзетулер Мәжіліс мақұлдаған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы, мемлекеттік басқару жүйесін және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына енгізілген.
Халықтың несие алуға әуестігін басатын тетіктер қажет шығар, бірақ солай екен деп олардың қаржыға мұқтаж кезде арқа сүйейтін жалғыз құралы – несие алу құқынан айыруға бола ма?
– Халық несие алмауы үшін несиесіз өмір сүруі керек. Ол үшін сіз бен біздің жалақымыз тұрақты және жоғары, инфляцияға төтеп бере алатындай деңгейде болуы тиіс. Сұраныс бар жерде ұсыныс болады, демек, әлі де несиеге мұқтаждар бар және бола береді. Сондықтан банктердің несие беру шарттарын пысықтап, несие көлемін белгілі бір деңгейде белгілеп алу керек, – дейді Р.Салықжанов.
Оның пікірінше, отыз жылдан бері Ұлттық қордан немесе қосымша қаражат көзінен әлеуметтік көмек ретінде дәл мұндай қомақты қаржы бөлінген емес. Сол себепті де халық мемлекеттің әлеуметтік қолдауына дән риза. Бірақ біз нарықтық жүйеде өмір сүретіндіктен, қаржыны үлестіре беруге болмайды.
– Халық дайын асқа тік қасық болуды үйреніп алады, масылдыққа бет бұра ма деген де қауіп бар. Одан да қаржыны мамандар біліктілігін көтеруге, кәсіпорын ашып, халықты жұмыспен қамтуға бағыттаған жөн. Әрине, ақшаны таратып бере салу оңай. Алайда бұған үйреніп алғандар бірер жылдан соң әлеуметтік көмектің көлемін өсіруді сұрай бастауы мүмкін. Мұның әлеуметтік, экономикалық және психологиялық салдары бар, – дейді Рамазан Саттарұлы.
Сөз басындағы ойға қайта оралсақ, жаңа жылдан бастап 31 183 теңгеден аз табыс табатындарға несие берілмейді. Мұндағы 31 183 теңге – еліміздегі ең төменгі күнкөріс деңгейінің көрсеткіші. Егер 2020 жылдан бастап жалақының ең төменгі мөлшерi – 42 500 теңге, ал зейнетақының ең төменгі мөлшерi – 38 636 теңге болатынын ескерсек, онда жалақысы төмендер де, зейнеткерлер де несие алуға құқылы болады. Сонда 31 мың теңгенің сылтауымен кімдерге несие берілмеуі мүмкін? Біздіңше, 31 мың теңге несие алуды әдетке айналдырғандар үшін салмақты кедергі емес.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ