Қазақтың сайын даласының шет-шегі көрінбейтіндей болғанымен, жерді игеру мен пайдаланудағы заңсыздықтар кесірінен малға өріс, егінге алқап таппай жүрген жандар бар. Әрі жер телімдерін дұрыс пайдаланбайтындар бірен-саран емес.
Жерді тиімді игеру және пайдалану – бүгінгі күннің басты талабы. Бұл талаптың орындалысы аймақтарда қаншалықты оң нәтиже беруде? Айталық, Атырау облыстық қоғамдық кеңесінің отырысында зерделенген Атырау облысының Исатай, Махамбет аудандарындағы жерді игерудегі, пайдаланудағы көптеген заңсыз жайттар арқылы облыстағы жерге қатысты көптеген мәселелердің беті ашылды.
Мәліметтерді сөйлетсек, соңғы үш жылда Исатай ауданында 18,4 мың га жер мақсатқа сай пайдаланылмаған. Махамбет ауданында көрсеткіш бұдан да жоғары – 23,3 мың гектар. Ауданға қарасты Жайық өзенінің оң-сол жағалауындағы ауыл шаруашылығы санатындағы жерлер түгелге жуық басқа мақсатқа беріліп кеткен. Талдау көрсеткендей, заңсыз жер бөлумен жергілікті әкімдер мен жер қатынастары бөлімдері айналысып келіпті. Жерге қатысты заңсыздықтар жаңа ғасырдың бірінші онжылдығында кең етек жайған. Билік басындағылар тұрғындардың құқықтық сауатсыздығын пайдаланып, жерді маташа қиып, бөліп, сатып отырған.
Атап айтсақ, «1 МАЙ» АҚ-на заң талаптарына қайшы келсе де, ауыл шаруашылығы мақсатындағы 800 га жердің жекеменшік құқығы табысталған. Махамбет ауданында 25 кәсіпкерлік мақсаттағы 286,4 га жерге, 26 ауылшаруашылық мақсатындағы 1580,9 га жер теліміне нұсқамалар табысталып, жер иелерінің учаскелерін мәжбүрлеп қайтару туралы соттың қарауына 14 талап-арыз жолданған. Осы ауданның тек 2018-2019 жылдары 8 жеке, 2 заңды тұлғасына ҚР ӘК-нің 136,137 баптарына сәйкес 1 млн теңгеден аса айыппұл салынған. 2016-2018 жылдары Махамбет ауданында ауыл шаруашылығы мақсатына берілген 10,2 мың га және коммерциялық мақсаттағы 12,3 мың га, жеке тұрғын үй құрылысына арналған 6,087 га жер ауданның жер қорына қайтарылса, 198 жер ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланбау себептеріне байланысты тоза бастаған. Былтырғы жылдың 9 айында қосымша 2 мың га жер учаскесі мемлекет меншігіне қайтарылды.
2017-2019 жылдары жүргізілген тексерістер қорытындысында Исатай ауданындағы елді мекендер аумағында орналасқан 291 шаруа қожалығының 119,1 мың га жері түгенделіп, кәсіпкерлік мақсаттағы 9 жер телімінің нысаналы мақсатта пайдаланбағаны анықталды. Облыстық, аудандық жер қатынастарын реттейтін органдар тарапынан жерді бөлудің, игерудің және пайдаланудың нақты есебі жүйеленбеген. 2016-2018 жылдары Исатай ауданында анықталған құқық бұзу фактілеріне сәйкес 1 әкімшілік іс қозғалса, Махамбет ауданы бойынша 11 іс қозғалып, биыл 1 жеке,1 заңды тұлға жауапкершілікке тартылып, олар 877,8 мың теңге айыппұл төлеп құтылған. Исатай ауданы бойынша 0,6 га жер, Махамбет ауданындағы 286,5 мың га жер телімі нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмағандықтан, 1 жыл ішінде игеру қажеттілігі туралы нұсқаулар орындалмады. Махамбет аудандық сотына жолданған 14 талап-арыздың тек 6-уы ғана шешімін тапқан. Өзге арыздар қанағаттандырылмай, қараусыз қалған.
Жерді мақсатсыз пайдаланғандарды, не игерілмей жатқан жерлерді анықтап, тәркілеп мемлекет иелігіне қайтару ұзақ процесс. 2018-2019 жылдары Исатай ауданында 6,5 га құрайтын 25 жер учаскесі шамамен 10 млн теңгеге аукцион арқылы сатылса, Махамбет ауданында 3 аукционның қорытындысында 6 га жер 37 жеңімпазға 24,9 млн теңгеге сатылған. Жерді мақсатсыз пайдалану деректері анықталған екі ауданның жер көлемдері үлкен болғанымен, сапасы нашар. Жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнсыздану, шөлге айналу жағдайы кездескен. Исатай ауданындағы Исатай, Қызылүй елді мекендеріндегі күтімсіз жерлер топырақ эрозиясына ұшырап, құм басуда. Нарын ауылдық округінен 3 шақырым жердегі бірнеше жыл бұрын төгілген мұнай қалдықтарының иесі табылмай, оның табиғатқа, жан-жануарларға келтірген залалдарына жауап берер ешкім жоқ.
Атырау облысы әкімі Махамбет Досмұхамбетовтің қатысуымен өткен қоғамдық кеңестің кеңейтілген отырысында осыншама зерделеніп анықталған жағдайларды таратып айтқан Атырау облыстық қоғамдық кеңес төрағасы Мұрат Өтешев: «Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің 2-отырысында мемлекет басшысы Қ.Тоқаев жерді игере алатын адам ғана оның иесі болуға лайық дей келе, жерге космомониторинг өткізіп, түгендеуді 2020 жылғы 1 мамырда бітіруді, тиімсіз пайдаланған жердің салықтық базасын 10-нан 20-ға дейін өсіруді тапсырды және пайдаланбаған ауылшаруашылық жерлерін мәжбүрлі түрде қайтару мерзімін 2 жылдан 1 жылға шегеру керек деді. Аталған екі ауданда да шабындық жерлер көлемі мардымсыз, арзан мал азығын дайындау мәселесі күрделі. Аудандардағы шабындық жерлер жеке және заңды тұлғаларға есепсіз, заң шеңберінен тыс бөлініп кеткен. Соның салдарынан малдардың өрісі тарылып, бұрынғы шөп шабатын, мал жайылатын жерлерге «Жекеменшік мүлік заңмен қорғалады» деген тақтайшалар ілініп, адам да, мал да ол аумаққа кіре алмайды. Тіптен, ауыл аумағындағы зираттарға адам жерлеудің өзі проблема. Осы себептерге байланысты күре жолдың бойындағы елді мекен тұрғындарының ірі қара малдары жол бойын сағалап жүріп, көлік апаттарына себепші болса, енді бірі ұры-қарыға қолды болып жатады. Бұл өзекті проблема Атырау қаласы маңындағы тұрғындарға да қиындық туғызуда, малдары жайылымға жете алмай көше аралап қоқыс жеуге мәжбүр болса, түйе мен жылқы қаланың көшелерін шарлап жүреді. Көптеген агросала кәсіпкерлері мал өсіру, бау-бақша салу, жалпы ауыл шаруашылығын дамыту жөнінде алған міндеттерін орындамай көзбояушылыққа барып, өздерінің жерлеріне там-тұмдап егін егіп, бірер мал ұстап, жерді пайдаланып отырған сыңай танытуға тырысады», – деп ащы шындықты айтты.
Оның айтуынша, екі ауданда да бірнеше мың гектар жерді алу кезінде мал санын молайтып көрсетіп, егін алқаптарын көп сұрап алғанымен, іс жүзінде мал саны сонша жерді пайдалануға жетпейтіні анықталған. Бірнеше мың гектар жерлерді бірде-бір техникасы, малы жоқ қожалықтар иеленіп, аудандардың мал өсімі көрсеткішін, шабындық, жайылым көлемін тежеуде және мал басы есебіне берілген жерлердің көпшілігі пайдасыз, бос жатыр.
Тұрсын ЖҰМАБЕКҚЫЗЫ,
Атырау облысы