«Революция өз ұландарын өзі жалмайды» деген қанатты сөз бар. 2018 жылы «барқыт төңкеріс» кезінде бас көтерушілердің көшбасшысы атанып, сол жылғы 8 мамырда мемлекет тізгінін қолына алған Никол Пашинян арада үш жыл өтпей биліктен кетудің аз-ақ алдында тұр. Ол былтырғы қыркүйекте Таулы Қарабақтағы Әзербайжанмен қарулы қақтығыс кезінде елде «әскери жағдай мен жалпы мобилизация» жариялады және ақырына дейін соған жармасумен болды. Ел басшылығының қарсылығына қарамастан, Армения Ұлттық жиналысы түк мағынасы қалмаған әскери жағдай режимін жойды.
Қалаулылар бірауызды болды: «Гүлденген Армения» және «Сауатты Армения» оппозициялық фракциялары ұсынған әскери жағдайдың күшін жою туралы шешім жобасын 118 депутат жақтады, тек бір әріптесі ғана дараланып, қарсы дауыс беруге ұйғарыпты.
Сонымен бірге елде кезектен тыс парламенттік сайлау жарияланды, ол 20 маусымда өтеді. Армян парламентінің вице-спикері Алена Симонян хабарлағандай, Н.Пашинян сайлау өткізілгенге дейін үкімет басында қала тұрады.
Айта кету керек, 2020 жылғы 10 қарашада Ресей, Әзербайжан және Армения лидерлері Таулы Қарабақта әскери қимылдарды тоқтату туралы мәлімдемеге қол қоя салысымен армяндар Пашинянның бұл әрекетіне қарсылық білдіріп, көшеге шықты. Арменияда жаңа саяси дағдарыс басталды. Себебі ол уағдаластықтарға сәйкес, әзербайжандар Қарабақтың бір бөлігіне ие болды. Содан бері барлық армян католикосы II Гарегин, Арменияның бұрынғы үш президенті, ғалымдар, мәдениет қайраткерлері, сондай-ақ бас штабтың қолбасшылығы Н.Пашиняннан отставкаға кетуін талап етуде.
Бұған жауап ретінде премьер-министр республика Қарулы күштері бас штабының басшылығын ауыстыруға кірісті. Бұған Армения президенті (өкілеттігі үкімет басшысына қарағанда аз) Армен Саркисян қарсылық танытты. 2021 жылғы 11 наурызда премьер-министр аппаратына осы шешімге қатысты президенттің наразылығы келіп түскен. Премьер президенттің наразылығын қабылдамай тастады. Осылайша, Никол Пашинян ресми сайты арқылы «Артак Давтян құқық күшімен Армения ҚК бас штабының бастығы болып тағайындалды деп есептелетінін» мәлімдеді.
Армения үкіметінің басшысы дәл осы веб-ресурсында «44 күнгі соғыстың бастауы» атты мақаласын жариялады. Онда Пашинян әзербайжандармен соғыста армяндардың жеңіске жетпеуіне Ресейді кінәлайды. Елдің бұрынғы басшыларына да айып тақты.
«2011 жылғы 24 маусымда Ильхам Әлиев Қазан құжатына қол қоюдан бас тартты. Осыған қатысты 2017 жылғы 17 қарашада «Россия» телеарнасына сұхбат берген Серж Саргсян Армения Әзербайжанға 7 ауданды беруге дайын болғанын, бірақ Әзербайжан оны місе тұтпай, артығырақ алмақ болғанын мәлімдеді. Артығырақ? Бұдан артық не болуы мүмкін? Бұған жауапты Ильхам Әлиев берді: олар Қарабақтың Әзербайжаннан тыс мәртебе алуына жол бермейтінін анық аңғартты», – деген армян премьері көршісімен қақтығыстан армяндардың бәрібір құтылмасын меңзеді.
Оппозиция сол қысқамерзімді соғыста Арменияның жеңіліс табуына Пашинянды айыпты санайды. Оның байламы бөлек екен. Премьер Армения әскері 80-жылдары Кеңес Одағында жасалған қару-жарақпен және ұрыс техникасымен соғысқанын алға тартты. Ал Әзербайжан тарапы үлкен жауынгерлік даярлықпен келген: ұрыс даласында заманауи қару үлгілерін, израильдік пилотсыз ұшақтарды қолданды, Түркияның ең үздік нұсқаушылары бағыт-бағдар берді.
Армяндар «Ресей қол ұшын береді, араша болады» деп қатты үміттенген көрінеді. Алпауыт көрші үнсіз қалды.
«2016 жылғы сәуір соғысынан кейін қозғалып кеткен пойыздың арынын тоқтату мүмкін емес еді. Қазір көбісі білгішсініп, «ол пойызды Ресей бағытында жасалған қадамдармен және ресейшіл саясатпен тоқтатуға болатын еді, біздің үкімет керісінше, Ресейден іргесін аулақ салумен болды» деп күстәналайды. Алайда өмір шындығы мүлдем басқаша еді. Біз осы кезең бойы Ресеймен бірге болдық (Армения Еуразиялық одаққа мүше). Армения үкіметі 2019 жылы Сирияға саперлар мен дәрігерлерді аттандыру туралы шешім қабылдады. ...Сирия мен Украинадағы жағдай кесірінен Ресей мен Батыстың қарым-қатынасы ушығып кетті. Ресей санкциялардың астында қалды. Егер бұған дейін Ресей үшін негізгі әрі маңызды қақтығыс ошағы – Оңтүстік Кавказ болса, 2015 жылдан кейін бағдар Қырымға, Донбасс пен Сирияға ауысты. Осы бағыттардың бәрінде Ресейдің жауапкершілігі артуда. Ендеше қанша жерден держава болса да, Ресейдің мүмкіндіктері шексіз емес. Әзербайжан осы мүмкіндікті өз пайдасына жаратып кетті», – деп аһ ұрады Никол Пашинян.
Демек, алпауыт көршісінің қолдауына сүйене алмайтын Армения басшылығы біраз уақытқа дейін Таулы Қарабақ тақырыбын ұмытып, ішкі саяси дағдарысты шешу мәселесіне бас ауыртатынға ұқсайды.
Осы орайда Арменияның «Менің қадамым» атты билеуші күштер блогы ішкі тартыстың «шахмат тақтасында» тосын жүріс жасап отыр: ол сайлауға дейінгі үш айға толар-толмастай аз ғана уақыт ішінде елдің Сайлау кодексін өзгертуге ұйғарды. Оған сәйкес, Армения Қазақстандағы секілді пропорционалды жүйеге көшуге ниетті. Яғни, сайлаушылар жеке кандидаттарға емес, партиялық тізімдерге дауыс беруі керек. Бұл ретте «Гүлденген Армения» және «Сауатты Армения» оппозициялық фракциялары пропорционалды сайлау жүйесіне толығымен ауысуды қолдайтынын білдіріпті.
Қолданыстағы заңнама бойынша Армения парламентінің депутаттары аралас жүйемен сайланады: бір бөлігі партиялық тізіммен мандат алса, қалғандары «рейтингтік жүйе» арқылы іріктеледі. Нақтылай кетсек, сайлаушылар тек партияларға ғана емес, олардың тізімдеріндегі жекелеген кандидаттарға да дауыс береді. Нәтижесінде көп дауыс жинаған кандидат партияның шешімін күтпей-ақ, бірден мандатқа ие болады.
Ресейлік саясаттанушы Дмитрий Тренин Мәскеудің үнсіз отыруының себебін түсіндірді.
«Арменияда қаққа жарылған, қақтығыстан шаршаған, келешектен түңілген қоғамды рухтандырып, өз айналасында біріктіре алар қуатты, тегеурінді күш жоқ. Егер ол пайда болса, Мәскеу дәл сол күшті салмақты серіктес әрі стратегиялық одақтас деп таныр еді. Әзірге ондай күш байқалмайды. Таулы Қарабақта былтырғы қарашада әскери қимылдар тоқтағалы бері Мәскеу өңірдегі ықпалынан айырылып қалмау үшін өз алдына бірнеше міндет қойды. Оның ішіндегі бастылары – Қарабақтағы атысты тоқтатуды қамтамасыз ету, Ресей жетекшілігімен армян-әзербайжан диалогын іске қосу, Түркияның әскери рөлін шектеу болды», – дейді сарапшы.
Оның айтуынша, Мәскеуге Ереванда билік басында Никол Пашинян бастаған үкімет ары қарай қала бергені керек. Өйткені 10 қарашада соғысты тоқтатқан үш жақты мәлімдемеге сол қол қойды. Пашинянның «тақтан тайдырылуы» уағдаластықтарға қауіп төндіреді.
Әзірге, бес айға жуық мерзімде Қарабақ бойынша келісім орындалып жатыр. Армения және Әзербайжан арасында ресейлік бітімгерлер орналасты, Ресей сөйтіп Оңтүстік Кавказда екінші әскери базасын ашты (армениялық Гюмриде біріншісі тұр). Әзербайжанның Агдам қаласында орыс-түрік мониторинг орталығы іске қосылды. Баку мен Ереванның диалогы зорға болса да жалғасуда.
Бірақ соғыстағы жеңілістің жүгін арқалаған Пашинянның рейтингі құлдырап барады. Оған қарсылас күш – Қарабақты қайтару ұранын көтерген бұрынғы президенттер Роберт Кочарян мен Серж Саргсян да халықтың кең қолдауына ие бола алмады. Армян қоғамының Ресейден де көңілі қалған сыңайлы. Елді тұйықтан кім шығарары белгісіз.
Айхан ШӘРІП