1941 жылы Қазақстанды КСРО-дан бөліп алмақ болған жастар
– Сіз «Қазақ халқын қорғаушылар одағы» ұйымының белсенді мүшесі болған Сейітқали Бәжекеновтің Құдай қосқан қосағысыз. Сіздердің тарихтарыңыз ерекше тарих. Сіз Шығыстың қызысыз. Ол кісі Батыстан. Қалай таныстыңыздар? – Иә, мен Шығыстікі, ол Оралдікі. Орал болғанда Фурманов ауданы, Фурманов селосынан (қазіргі Казталов ауданы, Жалпақтал ауылы). Олар 9 кластан кейін 10 кластың оқушыларымен таласып, емтихан тапсырып, бес алып, 1940 жылы Оралдағы институтқа түскен. Оралға барардың алдында яғни, 9 класта оқып жүргенде: «Қазақ халқының жағдайы қиындап барады. Партия мен үкіметтің саясаты ұлтты жоюға бағытталған. Бізді қорғайтын, бас көтерлеріміздің бәрін түрмеге отырғызды. Енді біздер жиналып, бір әрекет істеуіміз керек» деп жолдастарымен ақылдасады. Оқуға түскеннен кейін, 1-курста жүргенде: «Алдымен «Қазақстанды КСРО-дан бөліп шығарыңдар» деп Сталинге, Калининге хат жазайық. Егер келіспесе, қарулы көтеріліске шығамыз» дейді. Айтқандарын істейді, КСРО Жоғарғы кеңесі президиумының, КСРО Халық комиссарлары кеңесінің, Қазақ КСР Жоғарғы кеңесі президиумының төрағаларына өз есімдерін көрсетпей хат жазады. Бір хатқа «ГАКСИМ» деп қол қойыпты. Жауап болмаған соң қарулы көтеріліске дайындала бастайды, «қаруды қайдан аламыз, қиын жағдай туса қайда барамыз?» деп бәрін ақылдасады. Ертең көтеріліске шығамыз деген күні іштерінен сатқын шығып, бәрін жеткізіп қояды. Сөйтіп, барлығын бір-ақ түнде тұтқындайды. «Кім бастаған?» дейді. 19 жастағы Ғұбаш Әнесов «мен» депті. «Бұған сені кім итермеледі?» деп сұрапты. «Ешкім емес. Өзім бастадым. Қазақтың жағдайы қиын болып барады. Бөлек шықпасақ болмайды» деп жауап беріпті тергеушіге. Бұдан кейін аясын ба? Әнесті 1943 жылы ату жазасына кеседі. Қалған 13 адамды 10, 8, 5 жылға соттайды.
– Сіздің жұбайыңызға 10 жыл кескен ғой.
– Осы ұйымның мүшелері Сейітқали Бәжекенов, Сатқали Молдағалиев пен Ғұмар Тұрымов 10 жылға, Иғали Мұхамбетқалиев, Мұхамбетжан Нұралин, Сайдолла Шорабаев 8 жылға, Өтеген Аманов, Мәннап Ахметов, Мәззап Әлиев, Қамал Мақұлбаев, Иманғали Насыров, Сүндетқали Қаражанов, Қайырғали Сапаралин 5 жылға сотталған. Ахметов пен Әлиев Ақтөбенің еңбекпен түзеу лагерінде, Сапаралин тергеу кезінде қаза тапқан дейді. «Түрмеге кірдім. Қаншама шақырым ат шанамен жүрдік. Әрқайсымызға бір-бір ат шана. Бір солдат, бір арбакеш. Жаңа жылдың алды. Темір есікті салдыр-гүлдір еткізіп, түрмеге кіргізді. Біздің қазақтың өміріндей емес, бөлмелері тап-таза. Әппақ төсек, әппақ ақжайма. Қара бұжыр бір жігіт жатыр. Бос төсектің біріне барып отырдым да: «Түрме осы ма?» деп сұрадым. Маған қызық болды. Кейін көресінді көрдік қой. Әйтеуір, өлмей тірі қалдық». Еріксіз езу тартасың. Ол кезде Сейітқали 17 жаста, бала ғой. Түрменің не екенін қайдан білсін?!
– Білуімше, сіздің әкеңіз бен Сейітқали Бәжекенов Сібірде түрмеде бірге отырған.
– Менің әкем Темірқан Саринов Қатонқарағайдың Балғын ауылының тумасы. Жетім өскен екен. Өзінің алдындағы жеті бала бір жылға жетпей шетінеп кетіпті. Содан әкем дүниеге келгенде «қазақта ер адам балтамен кіндік кессе, бала тұрақтайды» деп кіндігін балтамен кесіпті. Әкем ер жетіп, бұрынғы Үлкен Нарын ауданының бір колхозына бастық болады. Сол уақытта соғыс басталып, атты әскерге алмақ болып жатқанда соңынан домалақ арыз түсіп, «Үкіметті жамандады, Халық жауы» деген жалған жала жабылып, 10 жылға Сібірге айдалады. Жолдасым Сейітқали мен әкем түрмеде бірге болыпты, бірге жұмыс істепті. Зауыт салған. Мұз қазған. Ол жақта үйлерді мұздың үстіне салады. Ол кезде әкем 35-те, Сейітқали 17-де болған. «Жұмыс өте ауыр. Тау-тасты қопарамыз. Сосын ол тастарды вагондарға тиеп, жөнелтеміз. Істеген жұмысымызға қарай нан тілімдерін береді. Еріншектер әлімжеттік жасап қолыңдағы наныңды немесе тасыңды тартып алады. Тасыңды тартып алса, нан ала алмайсың. Сонда сенің әкең мені үнемі қорғады. Неше рет тамұқтың аузынан алып қалды. Сенің әкеңнің арқасында тірі қалдым ғой» деп айтып отыратын Сейітқали. Әкем бала деп жаны ашып, қорғаған болуы керек.
– Жолдасыңыз түрмеде 10 жыл отырғаннан кейін елге қайтарды ма? Әлде?
– Қайдағы қайтарған? Кесімді 10 жыл мерзімі біткеннен кейін босатқан. Бірақ елге қайтармаған. «Қылмыскер ретінде өмір бойы Сібірде қаласың» депті. «Түрмеден шығарғалы жатыр. Қу жаным ғана қалған. Арықпын. Түрменің кісілері бір қағаздарды толтырып жатыр. Бірдеңелерді айтып жатыр. Бір сөзі де миыма кірмейді. Мең-зеңмін, әбден әлсірегенмін. Бір уақытта милицияның біреуі маған қарады да: «Бар» деді. «Қайда барам?» деппін сасқанымнан. «Қайда барсаң, онда бар. Сен боссың. Тек айына екі рет келіп, қол қойып тұрасың. Норильскіден 100 шақырым жерге шығуға болмайды» деді. Түрмеден шықтым, мас адам секілді тұрмын. Қайда барарымды білмеймін. Басым ауған жаққа жүре бердім. Бір кезде біреу: «Серёга» деп айқай салды (Түрмедегі лақап аты). Қарасам, бір орыс тұр. Танымаймын. Сөйтсем, түрмеде бірге отырған неміс екен. «Серёга, ты че освободился?» деді. «Жаңа ғана босадым» дедім. «Қайда барасың?». «Білмеймін».
– Бұл қай жыл сонда?
– 1951 жыл.
– Айта беріңіз.
– «Жарайды, тұр осында. Мен қазір КГБ-ға белгіленіп шығамын» деді де кетіп қалды. Әлгі неміс зауытта істейді екен, үйі бар. Мені үйіне алып барды. Дастархан жайды. Менің қу жаным ғана қалған» дейтін Сейітқали. Шынында, мен Норильскіге барғанда өңі қу шүберектей, өте әлсіз, терісі сүйегіне жабысып тұрған болатын (шынашағын көрсетті). Мен онда 1952 жылы бардым ғой.
Норильскідегі неке
– Әже, ол тақырыпқа қазір келеміз. Әңгімеңізді жалғастыра беріңіз. – «Сонан 250 грамдық стаканға спиртті құйды. Өзіне де құйды. «Мынаны ішіп салайық» деді. «Ойбай, мынаны ішсем, өлем ғой». «Жоқ, 10 жыл өлген жоқсың. Енді өлмейсің. Тарт» деді. Ішіп салдым. Ары қарай есімде жоқ. Ұйықтап кетіппін. Таңертең оятты, тамақты берді де: «Қазір базарға барасың. Қазақтардың базары бар. Онда қазақтар да, өзбектер де бар. Сол маңда жатақханалары да бар» деді. Базарға барсам, расында да, қазақтар мен өзбектер жүр екен. Көбі – өзбек. Жөн сұрасқаннан соң сол жердегі кісілердің бірі: «Анау тұрған бараққа бар, орын табылады» деп жөн сілтеді. Айтқандай, барақтан бір бөлме берді. Ешқайда баруға болмайды. Сол жерде екі ай жаттым. Бұл жатақханада түрмеден босап, елге қайта алмай жүрген қазақтар тұрады екен. Барлығы зауытта жұмыс істейді. Мені екі ай жақсылап күтті. Екі айдан кейін: «Сен біз құсап зауытқа жұмысқа жарамайсың. Ол жаққа күшті адам керек. Барсаң да алмайды. Осында «Норильскторг» деген сауда мекемесі бар. Соған сатушы керек деп естігенбіз» деді сол жердегі жігіттердің біреуі. Бардым. Бір қария кісі отыр екен. «Қане, қыздар, есептетіп көріңдерші» деді. «Екіге екіні, үшке үшті көбейтсең қанша болады?» деді. Соны шығара алмадым ғой. Әбден әлсіреп, ми істемей қалған. «Мына есектен сатушы шықпайды» деп сондағы әйелдер мазақ қып күлді. Әлгі қария орнынан тұрып: «Балам, қай лагерьден шықтың?» деді. «Горлагтан». «Түсінікті, тірі шыққаныңа тәубә. Саған жұмыс табамыз» деді қария. Содан не керек, сол маңдағы түрмелердің біріне буфетші, яғни тамақ тасушы қылып жұмысқа орналастырды» дейтін Сейітқали. Сол жылы тамыз айында менің әкем де түрмеден босап шығады. Сейітқали екеуі жолығып, араласып жүреді. Теміржол әкеме үй береді. Жалғыз өзі сонда тұрып жатады. Сейітқали келіп тұратын көрінеді. Бір күні әкем: «Сейітқали, бізге елге қайтуға ұлықсат жоқ. Өмір бойы осы Сібірде қаламыз. Қағазда солай жазды. Отбасымызды көрмейміз. Сен қалай ойлайсың, менің отбасым онсыз да қуғында жүр. Алыс емес, осы Красноярскінің төңірегінде. КГБ-ға барсам, отбасымды осында жібер деп хат жазсам қайтеді?!» деп ақылдасады. Сейітқали сауатты ғой, хатты жақсылап жазып береді. КГБ бізді Норильскіге әкелуге келісім береді. Сөйтіп, жолға шықтық. Тілші толғанысы: Содан не керек, Темірқан Сариновтың жұбайы шиеттей төрт баланы жетектеп Красноярскіден Норильскіге жолға жиналады. Әуелі Красноярскідегі вокзалда 16 күн түнейді. Тамақ жоқ, құр суды талғажау етеді. Ақшаларын жоғалтады. Көп қиындық көріп, бір айдай жол жүріп, арып-ашып әрең дегенде Норильскіге жетеді. – Әкемнің үйі вокзалдан алыс емес екен. Таудың етек жағында, төменде – теміржол. Әкеме үйді теміржолдан берген ғой. «Осы жерден ары қарай жаяу жүреміз» деді. Жаяу келе жатсақ әкемнің үйінің алды толған кісі. Өзбегі бар, қырғызы бар, қазағы бар. Есік алдына жетіп едік, бәрі бізді қылқындыра құшақтап, айқай салып жылады-ай келіп. Бәрі де түрмеден шыққан, елге қайта алмай, отбасын сағынып жүрген жандар ғой. «Темірқанның отбасы келді» деп кезекпен бәрі келе береді, келе береді. Бір жұма осылай болды. Шешем екеуміз шайді құя-құя шаршадық. Шай ішеді, іше отырып, көңілдері босап, жылайды. Ауылдың, елдің жағдайын сұрайды. – Сейітқали Бәжекеновті бұл кезде танымайсыз ғой? – Танымаймын. Суретін әкем жіберген фотодан ғана көргем. Бір күні үйге кіре бергенім сол еді, бір қазақтың қызы жүгіріп шықты. «Сәләметсіз бе!» деп едім, «Здрасти» деді. Мен орысша білмеймін, үн-түн жоқ, үйге кірдім де кеттім. Ана қыз артымнан келіп орысша сөйлеп жатыр. Оны тыңдап жатқан мен жоқ. Төр жаққа шешемнің жанына барып едім: «Әкон, қонақтар шай ішіп болды, ыдыс-аяқтарды жинап ал» деді. Әлгі қыз Сейітқалидың мойнына асылып, тізесіне отырды. Арасында құшақтап, сүйіп қояды. – Ол қыз кім екен? – 16-17 жас шамасында болу керек. Сейітқали өзімен бірге ертіп келіпті. Ол қыз Норильскіде Детдомда тұрады екен. Қазақтың қызы. Әке-шешесі соғыста болған дейді. Кейін осында келіп, әке-шешесімен бірге тұрып жатқан көрінеді. Кейін білдім, «Бұл қалада қазақ қыздары жоқ. Елге кете алмайсың. Сонда мен орысқа үйленем бе? Мына қыз орысша сөйлесе де қаны қазақ қой» деп Сейітқали бұл қызға үйленбек болыпты. Сөйтіп, онымен жүріп жүрген кезі болуы керек. Ол бойжеткеннің Сейітқалиды жақсы көргені рас. Кейін, тіпті біз үйленгеннен кейін де «Мен Сейітқалиды жақсы көрем» деп келіп жүрді.
Тілші толғанысы: Екі айдан кейін екі жас тағдырдың жазуымен сонау Сібірде, Норильск қаласында шаңырақ көтереді. Шағын той жасайды. Әжеміз той болған күнді әлі ұмытпапты.
– Ұмытпасам, қазан айы. Біз Норильскіге тамыздың 28-і жеттік. Қазанның 12-сі күні тойымыз болды. Жатақханадағы кісілердің бәрі келді. Бірі кіріп, бірі шығады. Екі бөлмеге үстел жайылды.
– Неке қию, беташар болды ма?
– ЗАГС-ке барып едік, маған «кәмелеттік жасқа толмағансың» деп некемізді тіркемеді. Той жақсы өтті. Қазақтар көп болды. Бәрі батасын берді. Домбыра тартылды, ән айтылды.
– Домбыра қайдан жүр Сібірде?
– Біздің үйде баян да, аккордеон да болды. «Түрмеде болғанда домбыраны өзім қолдан жасап алдым» дейтін әкем.
Тілші толғанысы: Осылай Сібірдегі өмір жалғаса береді. Сейітқали Бәжекеновтің екі ұлы Норильск қаласында дүниеге келеді. Бір қызығы, әке-шешесі балаларына мұны айтпаған екен. Көп жылдан кейін туу туралы куәліктерін көріп, таңғалыпты. Ерлі-зайыптылар елге 1958 жылы оралып, Өскеменге келеді. Сейітқали Бәжекеновке туған жеріне баруға рұқсат етілмейді. Алайда екі-үш жылдан кейін ағаларының шақыруымен Жалпақталға барып, біраз уақыт жұмыс істейді. Сөйтіп жүргенде бұрын өздерін ұстап берген «досын» көріп, бір түнде Өскеменге қайта оралады. 1999 жылы өмірден өткенге дейін тас қалаушы, жинақ кассасында инкассатор, облыстық банкте инспектор секілді жұмыстарды істейді. Еліміз Тәуелсіздік алғаннан кейін қырқыншы жылдары жазықсыз жазаланған 13 серігінің жоғын жоқтап, ақтау ісімен шұғылданып, 1995 жылы туған жеріне арнайы барып, олардың ақталғандығын айғақтайтын құжаттарды тапсырады. Ал Әсипа әжеміздің әке-шешесі 1956 жылы елге оралады. Өкініштісі, ауа райы жақпады ма әлде көз тиді ме, Сібірде дүниеге келген 4 бала бір түнде шетінеп кетеді. «Олар климатты көтере алмады, 80 градус суықтан келді ғой», – дейді Әсипа әжей.
ТҮЙІН
Әсипа әжемізбен әңгіме төрт сағатқа созылса да, кейіпкеріміз сыр білдірген жоқ (әлде шаршағанын білдірмеді ме?), керісінше жас болсам да мен шаршағандай болдым. Осыдан екі-үш күн бұрын сұхбаттың кейбір тұстарын нақтылайын деп үйіне телефон соққанымда телефон тұтқасын басқа кісі көтерді... Туған сіңлісі екен. «Бір күн бұрын, 88 жасқа қараған шағында Әсипа апаң қайтыс болды» деді. Әсипа әжеміз Алаштың азаттығын аңсап, басын бәйгеге тіккен 14 азаматтың бірі Сейітқали Бәжекеновтің өмірлік серігі ғана емес, өзі де сол ызғарлы заманның ызғарына қарылған соңғы куәгерлердің бірі еді. Соңғы куәгермен соңғы сұхбат болады деп кім ойлаған?!
Жатқан жері жайлы, топырағы торқа болсын!
Шығыс Қазақстан облысы.
Суреттер мен құжаттар Аманкелді Шахиннің жеке мұрағатынан алынды.