A military vehicle carrying a WZ-8 supersonic reconnaissance drone travels past Tiananmen Square during the military parade marking the 70th founding anniversary of People's Republic of China, on its National Day in Beijing, China October 1, 2019. REUTERS/Thomas Peter
2018 жылы әлем елдерінің әскери шығыны 1,8 триллион долларға жетті. Әдеттегідей, армияға қаржы жұмсауда АҚШ алдына жан салмайды. Трамп билікке келгелі бері сарбаздарға бөлінетін ақша артып кетті. Сондай-ақ қару саудасы да азаяр емес. 2017 жылы дүниежүзіндегі ірі 100 компания 400 млрд доллардың қаруын саудалапты. Сонша оқ-дәрі сатылған соң ол бір жерде атылуы да керек.
Стокгольм бейбітшілік мәселелерін зерттеу институты (SIPRI) әдетте мемлекеттердің қорғаныс саласына бөлетін қаржысы, қару-жарақ саудасындағы ақша айналымы, ең ірі әскери компаниялардың тізімі секілді ақпаратты жариялап отырады. Жақында осы ұйым 2017 жылы әлемде сатылған қаруларға сараптама жүргізіп, басты саудагерлерді анықтады. Әлі де танк, ұшақ, зымыран сатуда АҚШ ешкімге дес берер емес, осы елдің компаниялары 226,6 млрд доллардың қаруын сатқан. Екінші орынға алғаш рет Қытай көтеріліп отыр. Олар Ресейді қару нарығынан ығыстырып жатқан сыңайлы. Қытайлықтар 54,4 млрд доллардың оқ-дәрісін саудалаған. Ал үшінші орынға түскен ресейліктердің қарудан түскен пайдасы 37,7 млрд доллар.
Қытайдың әлеуеті. Жалпы, бұған дейін Қытайдың қару экспорты жайлы мәлімет аз болған, сол себепті әлемдік нарықтағы шынайы жағдайды сипаттау қиын еді. Алайда институт мамандары соңғы есепте негізгі мәліметтер жариялады, дүниежүзіндегі 100 ірі қару сатушы компаниялардың тізіміне сол елдің өкілдері кірді дейді. Сонымен, шығыстағы көршіміз қандай қару сатады?
Бұл ел армияларға қажет ататын, ұшатын, жүзетін, жүретін көптеген қару мен транспорт түрін өндіріп, оның экспорттық нұсқасын даярлайтын деңгейге жетті. Сыртқы қару саудасының негізгі үлесі авиация, артиллерия және бронетехникада екен. Бүгінде Қытай қару экспортын 48 елге жеткізеді. Мысалы, тек Pterodacty-1 ұшқышсыз ұшатын аппараттары біраз елге сатылған. Бергі жағы Қазақстан мен Өзбекстан болса, арғы жағы Сауд Арабиясы, Мысыр, Алжир, Ирак, Нигерия. Бұдан басқа Қытай Азия мен Африканың көптеген еліне HQ-9 зениттік-зымыран кешенін, VT сериясындағы танкілерді, «AR-3» реактивті жүйесін, VP-1 және WZ-523 әскери көліктерін (бронетранспортер), JF-17 «Тандер», J-10 жойғыш ұшақтарын, лицензияланған Калашников автоматын, тіпті S-26 сүңгуір қайықтарын және басқа да қару түрлерін экспорттайды. Бұл кеше ғана армиясы Ресейдің қаруына тәуелді болған ел үшін айтарлықтай прогресс.
Ал енді Қытайдың әскери-техникалық әлеуеті қалай жылдам өсті және дүниежүзілік қару нарығы монополистерінің біріне айналуының себебі неде? Біріншіден, бұл елдің экономикасы 1990 жылдармен салыстырғанда қазір өте қуатты. Олар саудадан түскен қаражатты армияға құюды 1990-жылдардың соңынан бастады. Яғни, экономикалық өсім армия мен әскери өндірісті жаңғыртуға мүмкіндік берді. Екіншіден, қытайлықтардың көшірме жасау қабілеті әлемге мәлім. Nile, Abibas, Dolce & Banana, Roxona, Funa деп әлемдік брендтерді құбылтып, көшірмесін қара базарға шығара салатыны белгілі. Бұл әдісті Қытай қару өндірісінде де қолданды. Әсіресе, талай ресейлік және америкалық танк, ұшақ, зениттік жүйенің техникалық мүмкіндіктері ұрланды. Мәселен, жоғарыда айтылған HQ-9 зениттік-зымыран кешені Ресейдің С-300 зениттік кешенінің жетілдірілген нұсқасы. Немесе «AR-3» реактивті жүйесін Ресейдің «Смерч» қаруының көшірмесі деуге болады. Ал DF-21D, DF-26D жағалауға арналған баллистикалық зымыран кешендері АҚШ-тың «Першинг-2» қаруының негізінде жасалған. JF санатындағы жойғыш ұшақтарының көптеген элементін ресейлік «Су», «МиГ»-тан, америкалық F-35-тен де алған.
Үшіншіден, Қытай «баға – шешуші фактор» принципінен еш бас тартпаған. Сондықтан өзінің көптеген ұшақ, танктерін екі есе арзан бағамен сатады. Яғни, тауар техникалық жағынан Ресей және АҚШ өнімдеріне жақындайды, бірақ бағасы өте арзан. Бұл дамушы елдер үшін өте тиімді. Сондықтан да Қытай өзінің қару-жарақ клиенттерін Азия мен Африкадан табуы тегін емес. Мәселен, 2008 жылы Түркия Германиядан 6 сүңгуір қайықты 4 млрд долларға сатып алды. Ал Қытай Тайландқа техникалық тұрғыда жол беретін екі S-26 сүңгуір қайығын 100 млн долларға сатпақ және үшіншісін тегін береді. Базардағы маусымдық жеңілдік секілді. Бірақ бұл Қытайдың саясаты және ол өз нәтижесін беріп келеді.
Төртіншіден, Қытай қару сатқанда АҚШ не Еуропа елдері секілді адам құқықтарын сақтау, соғыста қолданбау, көршіні атқыламау қажет деген талап қоймайды. Бастысы – тауар өтсе болғаны. Мәселен, Америка Пәкістанға өзінің F-16 жойғыш ұшағын сатқанда олар Үндістанға қарсы қолданылмасын деген шарт қойған. Ал Қытай ондай мәселемен клиенттердің басын қатырмайды. Мәселен, өзі лицензиямен өндіретін Калашников автоматы (тип-56) тарихта жиырмадан аса түрлі соғысқа қатысқан. Ал ұшақсыз ұшатын аппараты Ливияда жүріп жатқан азамат соғысында қолданылады.
Бесіншіден, Қытай өз өнімдерін клиенттің жағдайына тез бейімдейді. Мәселен, Африка елдеріне арнап салмағы жеңіл танктер шығарған. Өйткені АҚШ, Ресей, Еуропа елдерінің қымбат әрі өте ауыр танктері Африка құмдарына тез батып қалуы мүмкін. Сәйкесінше, африкалықтар жеңілдеу әрі арзандау танкті таңдары сөзсіз.
Стокгольм бейбітшілік мәселелерін зерттеу институты ұсынған есеп бойынша, Қытай фирмалары алғаш рет әлемдегі қару өндіруші 100 ірі компанияның тізіміне еніп отыр. Айталық, олар AVIC, CETC, NORINCO және CSGC. Шын мәнінде, олардың саны – 10. Тек қытайлық компаниялардың қаржылық есептеріне қол жеткізу өте қиын.
Әлемдік қару базары. Егер сөз болған әлемнің оқ-дәрі өндіретін үздік жүздігіне көз жүгіртсек, оның 46-сы АҚШ компаниялары екен және олар жаһандық қару нарығының 59 пайызына ие. Яғни, бұл елді нағыз монополист деуге болады. Мәселен, Lockheed Martin – 43,9 млрд, Boeing – 26,9 млрд, Northrop Grumman – 22,4 млрд, Raytheon – 22 млрд доллар тапқан. Ал қытайлық AVIC – 20 млрд, NORINCO 17,2 млрд доллардың қаруын сатса, ресейлік Алмаз Антей - 8,6 млрд, Біріккен әуеқұрылыс корпорациясы – 6,5 млрд, Біріккен кемеқұру корпорациясы 5 млрд доллар пайда тапқан. Қазір әлемдік қару нарығындағы ресейліктердің үлесі көп емес, 8 пайыздың айналасы.
Сонымен, білекті мен әлсіз деген қатынас адам түсінігінен жоғалмайынша, өзгеден қауіп деген қорқыныш та ешқайда кетпейді. Сол себепті қорғаныс мақсатында қару өндіру, сату, сатып алу, қолдану да қарқынды жүре береді. Егер 2000-жылдардың басында әлемдік қару өндірісінің құны 200-300 млрд доллар болса, бүгін ол 400 млрд-қа жеткен. Яғни, бұл – үлкен бизнес, индустрия және ол кеңейіп барады. Ең өкініштісі, осыншама қару қолданылып, атылуы үшін кей кездері қолдан әскери жанжалдар да жасалып тұратыны бар. Ал «өлім әкелетін тауар» қос тарапқа да бірдей сатыла береді. Тек әскери бизнес жүрсе болғаны...
Нұрмұхамед БАЙҒАРА
Үшіншіден, Қытай «баға – шешуші фактор» принципінен еш бас тартпаған. Сондықтан өзінің көптеген ұшақ, танктерін екі есе арзан бағамен сатады. Яғни, тауар техникалық жағынан Ресей және АҚШ өнімдеріне жақындайды, бірақ бағасы өте арзан. Бұл дамушы елдер үшін өте тиімді. Сондықтан да Қытай өзінің қару-жарақ клиенттерін Азия мен Африкадан табуы тегін емес. Мәселен, 2008 жылы Түркия Германиядан 6 сүңгуір қайықты 4 млрд долларға сатып алды. Ал Қытай Тайландқа техникалық тұрғыда жол беретін екі S-26 сүңгуір қайығын 100 млн долларға сатпақ және үшіншісін тегін береді. Базардағы маусымдық жеңілдік секілді. Бірақ бұл Қытайдың саясаты және ол өз нәтижесін беріп келеді.
Төртіншіден, Қытай қару сатқанда АҚШ не Еуропа елдері секілді адам құқықтарын сақтау, соғыста қолданбау, көршіні атқыламау қажет деген талап қоймайды. Бастысы – тауар өтсе болғаны. Мәселен, Америка Пәкістанға өзінің F-16 жойғыш ұшағын сатқанда олар Үндістанға қарсы қолданылмасын деген шарт қойған. Ал Қытай ондай мәселемен клиенттердің басын қатырмайды. Мәселен, өзі лицензиямен өндіретін Калашников автоматы (тип-56) тарихта жиырмадан аса түрлі соғысқа қатысқан. Ал ұшақсыз ұшатын аппараты Ливияда жүріп жатқан азамат соғысында қолданылады.
Бесіншіден, Қытай өз өнімдерін клиенттің жағдайына тез бейімдейді. Мәселен, Африка елдеріне арнап салмағы жеңіл танктер шығарған. Өйткені АҚШ, Ресей, Еуропа елдерінің қымбат әрі өте ауыр танктері Африка құмдарына тез батып қалуы мүмкін. Сәйкесінше, африкалықтар жеңілдеу әрі арзандау танкті таңдары сөзсіз.
Стокгольм бейбітшілік мәселелерін зерттеу институты ұсынған есеп бойынша, Қытай фирмалары алғаш рет әлемдегі қару өндіруші 100 ірі компанияның тізіміне еніп отыр. Айталық, олар AVIC, CETC, NORINCO және CSGC. Шын мәнінде, олардың саны – 10. Тек қытайлық компаниялардың қаржылық есептеріне қол жеткізу өте қиын.
Әлемдік қару базары. Егер сөз болған әлемнің оқ-дәрі өндіретін үздік жүздігіне көз жүгіртсек, оның 46-сы АҚШ компаниялары екен және олар жаһандық қару нарығының 59 пайызына ие. Яғни, бұл елді нағыз монополист деуге болады. Мәселен, Lockheed Martin – 43,9 млрд, Boeing – 26,9 млрд, Northrop Grumman – 22,4 млрд, Raytheon – 22 млрд доллар тапқан. Ал қытайлық AVIC – 20 млрд, NORINCO 17,2 млрд доллардың қаруын сатса, ресейлік Алмаз Антей - 8,6 млрд, Біріккен әуеқұрылыс корпорациясы – 6,5 млрд, Біріккен кемеқұру корпорациясы 5 млрд доллар пайда тапқан. Қазір әлемдік қару нарығындағы ресейліктердің үлесі көп емес, 8 пайыздың айналасы.
Сонымен, білекті мен әлсіз деген қатынас адам түсінігінен жоғалмайынша, өзгеден қауіп деген қорқыныш та ешқайда кетпейді. Сол себепті қорғаныс мақсатында қару өндіру, сату, сатып алу, қолдану да қарқынды жүре береді. Егер 2000-жылдардың басында әлемдік қару өндірісінің құны 200-300 млрд доллар болса, бүгін ол 400 млрд-қа жеткен. Яғни, бұл – үлкен бизнес, индустрия және ол кеңейіп барады. Ең өкініштісі, осыншама қару қолданылып, атылуы үшін кей кездері қолдан әскери жанжалдар да жасалып тұратыны бар. Ал «өлім әкелетін тауар» қос тарапқа да бірдей сатыла береді. Тек әскери бизнес жүрсе болғаны...
Нұрмұхамед БАЙҒАРА
